Paramasastra Djawi
DJAWI
KANGGE
SEKOLAH LANDJUTAN
KAIMPUN DENING
K. PRAWIRASUBRATA
PENERBIT
PANTJAWARNA
SOLO
Paramasastra Djawi
KANGGE "SEKOLAH LANDJUTAN"
KAIMPUN DENING
K. Prawirasubrata
GURU S.M.P. I NEGERI & S.M.A. TAMAN-MADYA ING SURAKARTA
TJAP-TJAPAN KAPING VIII
PENERBIT
PANTJAWARNA
SOLO
Stensil Listrik KANGAROO - SOLO
Seri Nomor: 249439
Surakarta, 17 September 1954.
Kula pun :
K. Prawirasubrata.
Tjap-tjapan kaping VIII
Tjap-tjapan kaping VIII punika sami kalijan tjap=tjapan ingkang kaping VII.
Surakarta, 17 September 1954.
Kula pun :
K. Prawirasubrata.
Halaman.
RINGKESAN ISINE |
3 |
I. BAB ATER-ATER |
5 |
1. | Ater-ater : sa |
5 |
2. | Ater-ater : pa |
5 |
3. | Ater-ater : pi |
6 |
4. | Ater-ater : pra |
6 |
5/8. | Ater-ater : Anaswara |
7 |
9/11 | Ater-ater : Tripurusa |
9 |
12/13 | Ater-ater : ka, ke |
9 |
14/15 | Ater-ater : a, ma |
10 |
16/18 | Ater-ater : kuma, kami, kapi |
11 |
19. | Ater-ater : tar |
12 |
II. BAB SESELAN |
12 |
1/2 | Seselan : er, el |
12 |
3. | Seselan : um |
13 |
4. | Seselan : in |
14 |
III. BAB PANAMBANG |
15 |
1/3 | Panambang : ku, mu, é |
15 |
4/5 | Panambang : an, en |
16 |
6/7 | Panambang : i, aké |
16 |
8/10 | Panambang : a, ana, na, é |
17 |
IV. RIMBAG RANGKEP (Reduplication) |
18 |
V. TEMBUNG TJAMBORAN (Madjemuk) |
20 |
VI. TEMBUNG WANTJAHAN |
20 |
VII. UKARA LAN PANGRATJUTE |
21 |
VIII. PANJILAHING TEMBUNG |
24 |
IX. DJENENGING RIMBAG |
25 |
Wod = tembung saketjar kang wis ngemu teges, upama : pit, luk, suk.
Lingga = tembung asal, upama : lempit, tjeluk, usuk.
Andahan = tembung kang wis owah saka linggané: nglempiti, njelukaké, ngusuki.
I. Ater-ater (Awalan)
1. sa )
2. pa ) ater-ater lingga = lingga-andahan
3. pi ) Basa Indonesia : se, pe, per.
4. pra )
- Anuswara:
5. n (d.d.t.t)
6. nj (dj.s.tj.) ater2 + Lingga = tanduk-.
7. m (b.p.w.) (active). Indonesia: me.
8. ng (a.i.u.e.o.g.r.l.j.k) )
- Tripurusa:
9. dak )
10. ko ) ater-ater + lingga = tanggap (passive)
11. di ) Indonesia : ku, kau, di.
- Ka-ke:
12. ka : ) ater2 + lingga = tanggap) kadjarag
13. ke : ) ater2 + lingga = bawa) ora kadjarag
- a - ma :
14. a ) ater2 + lingga = bawa : ha (Indonesia : ber)
15. ma )
- kuma - kami - kapi :
16. kuma ) ater2 + lingga = bawa
17. kami ) arang2 kasrambah.
18. kapi ) [ 4 ]
- tar:
- 19. tar : Indonesia : ter
II. Seselan (Sisipan): seselan = V
- 1. er ) Indonesia : er, el, em
- 2. el )
- 3. um ) lingga + V Um = bawa : ma
- 4. in ) lingga + V in = tanggap : na
III. Panambang (achiran):
- 1. ku )
- 2. mu ) Indonesia : ku, mu, nja.
- 3. é ):
- 4. an ): lingga +an = tembung aran.
- 5. en ): rimbag : guna, pakon.
- 6. i ): tanduk + i = tanduk-i-krija.
- 7. aké ) : tanduk + aké = tanduk—ké—krija.
- 8. a ) : rimbag : sambawa, pakon.
- 9. ana ) : rimbag : sambawa, pakon.
- 10. na ) : rimbag : sambawa, pakon.
- 11. ne ) : rimbag : tandang.
IV. Rimbag rangkep :
- 1. Dwipurwa ) : wandane wiwitan dirangkep
- 2. Dwilingga ) : tembunge dirangkep
- 3. Dwisasana ) : wandane wekasan dirangkep
V. Tembung tjamboran : VI. Tembung wantjahan
- Tjamboran wutuh.
- Tjamboran tugel.
VII. Ukara lan pangratjut. VIII. Panjilahing tembung
IX. Djenenging rimbag : (djinising tembung).
- Wudjud, pangrimbag, teges :
1. seket 2. sakarepe 3. sadjagat 4. sakamar 5. salapake 6. sagunung 7. satekane 8. saentheke 9. sasasine 10. sakobere 11. saweruhku |
< sa + iket < sa + karep + e < sa + djagat < sa + kamar + e < sa + lapak + e < sa + gunung < sa teka + e < sa + enthek + e < sa + sasi + e < sa + kober + e < sa + weruh + ku |
= sidji = sabarang = kabeh ing = nunggal = karo = pada karo = bareng wis = nganti = saben = angger, djandji (antjer2) = manut apa kang |
- Katrangan :
|
< sa + esuk < sa + udjur < sa + etja < sa endjing < sa + wau < sa + walik < sa + wawa < sa + weneh |
sa > su |
- Wudjud, pangrimbag, teges:
1. pasumbang 2. padang 3. pakon 4. pagijanti 5. panginang 6. pangarit |
< pa + sumbang < pa + adang < pa + akon < pa + gijanti < pa + ng + kinang < pa + ng + arit |
= srana = tukang = lesaning krija (tembung aran) = lelakon = ukuran = tukang |
[ 6 ]
7. pambadilé | <pa + m + badilé | = anggoné |
8. pagadéan | <pa + gadé + an | = panggonan. |
9. paukuman | <pa + ukum + an | = bab |
10. panèn | <pa + èni + an | = mangsa. |
11. palungguhan | <pa + lungguh + an | = piranti, panggon. |
12. panjukuran | <pa + tjukur + an | = piranti. |
13. panembahan | <pa + sembah + an | = wong kang di. |
- Katrangan :
1. pidji | <pa + idji | ) ater-ateré luluh karo purwané |
2. pèmut | <pa + èmut | ) lingga |
3. pomah | <pa + omah | ) |
4. patjolot | <pa + n + tjolot | ) |
5. pangkirig | <pa + ng + kirig | )pa sigeg ing aksara |
6. pangkureb | <pa + ng + kureb | ) irung |
1. pituwas | <pi + tuwas | = patuwas | ) pi luwih. |
2. pinudju | <pi + n + tudju | = panudju | ) alus lan |
3. pitakonan | <pi + takon + an | = patakonan | ) bregas. |
- Katrangan :
- pinuwuna (penuwun) luwih prajoga : pinuwun (panuwun).
- pinangka < pinaka (Kawi) = kanggo (minangka ....)
Ater-ater : pra sedjatiné ater-ater Skrt., tegese : ngarep. Ing basa Djawa lumrahé tumandja kabregasan sarta sok owah paketjapané dadi : par, per, pre.
- prakara = parkara = perkara = prekara.
- prajaji = prijaji owahé mau marga kedajan
- prajoga = prijoga aksara : j.
- prajaji = prijaji = pijaji = pajaji. [ 7 ]
5. pratapan | < pra + tapa + an | = panggonan. |
6. pranatan | < pra + n + tata + an | = srana. |
7. prasanakan | < pra + sanak + an | = pada sanakan. |
- Katrangan :
1. para mantri | kabèh mantri. |
2. para wadulan | kabèh wadul. |
3. pari-padu | kabèh kang nganggo padu. |
4. pari-krama | kabèh kang nganggo karma (subasita). |
- Wudjud, pangrimbag :
ndagang | < n + dagang | (d) |
nulis | < n + tulis | (t. luluh) |
nduduk | < n + duduk | (d) |
nutuk | < n + tutuk | (t. luluh) |
ndjaluk | < nj + djaluk | (dj) |
njakot | < nj + tjakot | (tj. luluh) |
mblituk | < m + blituk | (b) |
mikut | < m + pikut | (p.luluh) |
nggambar | < ng + gambar | (g) |
ngudang | < ng + kudang | (k. luluh) |
- Teges : Linggané : tembung (tb) aran :
1. ndjala, mentung | = nganggo. |
2. medi, nggegér sapi | = mèmper. |
3. ngratu, mbapa | = nganggep. |
4. ngundjara, nggedong | = nglebokaké ing. |
5. nggambar | = gawé. |
6. ngadaton, ngalor | = ngener ing. |
7. masanggrahan, magelaran | = manggon ing. |
8. njantri, mandé | = dadi (nglakoni), pagawéané. . . |
9. ndjagung, ngeton | = nanduri. |
10. njuguh, mbajar | = mènèhi (ngeteri). |
- njatus, matang kati = sidji-sidjiné
- ngero (ngapit) = nandhingi (nikeli)
- nuku, ndhahar = nindakaké
- ngadhuh = ngutjap adhuh.
- mbengingèh = muni : bengingèh.
Katrangan:
- a. Jèn linggané apurwa aksara : w, w, mau nalih dadi :
m utawa ng :
|
|
|
|
- b. Jèn linggané apurwa aksara: s utawa tj, mangka aksara wanda tjandaké : tj, ty, dj, dy, utawa : s utawa tj. mau luluh dadi : n. :
|
|
|
- c. n karo nj béda mungguhing teges :
1. nembah = ngadjèni (ora kudu kanti sembah)
2. njembah = ngurmati sarana njembah.
1. nandang = nglakoni
2. njandang = nganggo sandangan
- d. Sawenèh ana tembung aksarané irung : nga
|
|
- e. wod : lih > alih, olih :
1. ngalih = genti enggon.
2. ngelih = nggawa ngalih.
- wod: rit > arit, erit.
1. ngarit = ngupaja suket sarana arit.
2. ngerit = mantjas suket sarana arit. [ 9 ]- Sakabehing tembung lingga sing oleh ater - ater anuswara, diarani : tembung tanduk. Samono uga ukarane diarani : ukara tanduk (active voice).
Wudjud, pangrimbag lan teges :
|
|
|
b. Tandang :
1. dakgawane < dak + e = arep dakgawa.
2. dakpagerane < dak + pager + an + e = arep dak pageri.
3. dakkandakne < dak + kanda + ne = arep dakkandakake.
c. Sananta :
|
|
Katrangan:
Ing kawruh paramasastra rimbag 3 warna ing duwur iku diarani:
a. rimbag rimbag tanggap tripurusa (Utama-madyama-Utama-purusa).
b. rimbag tandang.
c. rimbag sananta. (Sananta - utama - purusa lan sananta - pratama - purusa).
Wujud, pangrimbag lan teges :
a. Tanggap :
|
|
|
|
c. Tembung aran :
|
|
Katrangan : 1. ke luluh karo purwaning lingga.
|
|
2. jen purwaning lingga : r, w, l, :
|
|
3. Jen mratelakake urut-urutaning tjatjah, petungan lan mangsa :
kepitu lira-liru karo kapitu
klima-tengah lira-liru karo kalima-tengah.
kesepuluh lira-liru karo kasepuluh.
4. Bab : ater-ater : ka (ke) + panambang : an (en) ndelenga perangan Panambang.
Wudjud, pangrimbag lan teges :
|
|
|
|
|
|
Katrangan :
Ater2 a lan ma jén ditanding karo basa Indonesia ana sing pada karo awalan : ber :
asirah = berkepala.
aklambi = berbadju.
magawé = bekerdja.
mobah = bergerak.
pantjen mula bukané ater2 rong warna iku, asalé saka ater2 Djawa-kuna, tuladané :
adyus 》
madyus 》 = bermandi
(16) (37) (18). Ater-ater; kami, kapi.
Wudjud, pangrimbag lan teges :
|
|
Katrangan :
- Ater-ater 3 warna ing duwur iku mung tumrap ana ing tembung lingga sarta tégesé pada déné Luwih saka tembungé kang diraketi. (mbangetaké).
- Ater-ater : kuma sok tjawuh karo seselan : um. Upama : kumaju ana sing ngarani : rimbag bawa-kuma.
Iku luput, marga ore nduwéni teges Luwih, malah kurang. - Ater-ater + lingga = rimbag: bawa (bawa-kuma, bawa-kami,
bawa-kapi). [ 12 ]4. Ater2 : kuma-kami-kapi arang2 kesrambah.
Wudjud, pangrimbag lan teges :
|
|
|
Katrangan :
1. Paketjapané sok owah dadi : ter, tre.
2. Tegesé ater-ater : tar pada baé karo linggané, bédane mungguhing pangrungu, paketjapane luwih ngengreng utawa {[u|bregas}}.
3. Pada karo ing basa Indonesia : terkadang-kadang.
Wudjud, pangrimbag lan teges :
|
|
|
|
Katrangan :
1. Tjak-tjakane ing ukara dikanteni tembung pating : pating tjrekot, pating gramang lsp.
2. Jén linggané apurwa aksara swara, r lan l, purwane lingga kasalinan ing k : [ 13 ]
awu | > | kelawu | > | klawu |
éwa | > | keléwa | > | kléwa |
rengkèt | > | karengket | > | krengkèt |
lontrong | > | kelontrong | > | klontrong |
3. Sok diandahaké maneh, marga kanggep lingga :
kringis | > | kumringis |
krubut | > | kumrubut |
klawé | > | kumlawé |
Wudjud, pangrimbag lan teges:
1. tumandang | < | tandang | V | um | = | (krija, kaanan) . |
2. mabur | < | abur | V | um | = | (krija, kaanan) . |
3. rumudjak | < | rudjak | V | um | = | nedeng-nedengé |
4. kumaki | < | kaki | V | um | = | duwé anggép |
5. gumleger | < | geger | V | um | = | kedunungan, kaanan |
6. kumuning | < | kuning | V | um | = | (tb. aran) . |
7. dumugi | < | dugi | V | um | = | (tb. krama) . |
Katrangan :
1. Jèn apurwa aksara sware, um katulis ing sangareping linggané, bandjur kawantjah :
adju | > | umadju | > | madju |
inger | > | uminger | > | minger |
2. Jèn apurwa aksara w, p, purwa w, p dianggep ora ana salin akgara swara (aksara tjandaké),sawisé oleh V um, uga bandjur kawantjah :
wetu | > | umetu | > | metu |
pati | > | umati | > | mati |
wuwus | > | umuwus | > | muwus |
3. Jèn apurwa aksara swara,: w, p, b, bandjur owah dadi: k utawa : g :
aju | > | kumaju |
ingsun | > | kumingsun. |
emping | > | kumemping. |
wasis | > | kumasis. |
panggang | > | kumanggang |
bagus | > | gumagus. |
4. nini | > | kumini 》 |
ngungun | > | kumangungun 》 = Kaprije pangrimabage? Apa bedane? |
5. Bedaning tegesé ater2 kuma lan seselan um :
a. kuma = ndajani teges banget utawa luwih (saka ing sapatute).
b. um = kadunungan kaanan (kumemping), anggepe kaja . . . (kumaju), krija (tumandang)
6. Teges warna loro : (kaanan lan krija)
a. Lawangé saben dina menga (kaanan)
b. Djendélané ketampek angin, bandjur menga (krija)
a. Gambar mendjangan tjangkemé mangap baé (kaanan)
b. Tjangkemku ora kena dak-anggo mangap (krija)
7. Bawa : ma nunggal teges karo tanduk:
kumlawer (bawa : ma) = nglawer (tanduk).
gumuju (bawa : ma) = ngguju (tanduk).
8.Rimbagé : Bawa : ma.
Wudjud, pangrimbag lan teges :
tinulis | < | tulis | V | in | = | katulis | = | ditulis. | |
winor | < | wor | V | in | = | kawor | = | diwor. | |
sinekti | < | sekti | V | in | = | dianggep sekti. | |||
tinulisan | < | tulis | V | in | = | an | ditulisi | = | katulisan |
Katrangan :
1. Tembung njawanda :
sung | > | sinung. |
pek | > | pinek. |
ken | > | kinen. |
2. Tembung sinung sok diandahake maneh : kasinungan, njinungi.
pinarak > dipinarakake, minarakake, pinarakan. [ 15 ] 3. Tembung ngandikakaké utawa ndikakake.
wutuhé : ingandikakake < andika V in + ake = didawuhi.
4. Tembung sing linggane apurwa aksra swara, V in owah dadi ing sarta bandjur katulis ing sanga-reping linggane.
5. Aksara irung. (n, nj,m, ng) ora lumrah oleh in :
njunjuk ora dadi : njinunjuk.
ngungun ora dadi : nginungun.
6. Rimbagé aran : Tanggap : na,
Wudjud, pangrimbag lan tegese :
a. pirantiku | < | piranti + ku 》 |
b. bukumu | < | buku + mu 》 = tegese : nduweni. |
c. klambeni | < | klambi + e 》 |
Katrangan :
1) o sok lira-liru karo ing :
djerone segara kena diukur = djeroning segara kena diukur.
2) e ora kena lira-liru karo ing :
"rasane kopi, temene soklat" ora kena :
"rasaning kopi, temening soklat".
3) e liniru ing : ne.
sarehne = sarehe (ora lumrah).
ajakne = ajake.
embahne = embahe. [ 16 ]
Wudjud, pangrimbag lan teges :
batikan | < | batik | + an = | olèh-olèhané |
pandéan | < | pandé | + an = | panggonan |
djaranan | < | djaran | + an = | tetironé |
tulupan | < | tulup | + an = | piranti |
tabokan | < | tabok | + an = | genti |
belèhan | < | belèh | + an = | sedijan |
tugelan | < | tugel | + an = | gampang |
tjatjaren | < | tjajar | + en = | nandang lara |
tontonen | < | tonton | + en = | tansah kedunungan |
djupuken | < | djupuk | + en = | (pakon) |
Katrangan:
Sakabèhing tembung kang olèh panambang : an diarani: wisésana. ( Wisésana-lingga, wisésana dwipurwa lsp.)
Tembung lingga kang olèh panambang : en , diarani : rimbaguna. (uleren, sakiten) utawa rimba-pakon (djupuken ! tulisen !).
Tembung lijané kang karaketan panambang : an, en.
kadjupukan | = didjupuki. |
kabupatèn | = panggonan. |
kasugihan | = {tembung aran). |
kelarangen | = larangbanget. |
kepatèn | = kakèhan ngeloré. |
Wudjud, pangrimbag lan teges :
nanduri | < | n + tandur | + i = | nandur ing |
nakoni | < | n + takon | + i = | takon marang |
nggateli | < | ng + gatel | + i = | ndjalari |
njepasari | < | nj + sepasar | + i = | slametan kabener sepasar |
mbosoki | < | m + bosok | + i | = wiwit bosok. |
nduwuri | < | n + duwur | + i | = gawé luwih....... |
neloni | < | n + telu | + an + i | = ngganepi dadi.. |
ndésani | < | n + désa + an | + i | = memper wong desa. |
mangani | < | m + pangan | + i | = nedeng-nedenge dojan.... |
Nulisaké (aḍiné) | < | n + tulis + aké | = nulis kanggo.. |
mlajokaké (potelot) | < | m + plaju + aké | = nggawa....... |
mbeneraké | < | m + bener + aké | = nganggep....... |
njudukaké | < | nj + suduk + aké | = njuduk nganggo.. |
ngambakaké | < | ng + amba + aké | = gawé....... |
ngulukaké | < | ng + uluk + aké | = ndjalari....... |
nambakaké | < | n + tamba + aké | = akon....... |
Katrangan :
Tembung kang rinaketan panambang : i, aké iku jen dirangkep, panembangé ora diambali sarta jen purwaning lingga ora luluh karo ater-ateré (anuswara),
ater-ateré mau mung katulis sapisan ana ing bebukaning dwilingga, upamané :
ndandan-dandani (paketjapané : ndandan-ndandani)
ndjadjak-djadjakaké (paketjapané : ndjadjak-ndjadjakaké).
diparan - parani.
dipakak - pakakaké.
Wudjud, pangrimbag lan teges :
a) 1. nggawaa | < | ng + gawa + a = supaja nggawa. |
2. nggawanana | < | ng + gawa + an + ana = supaja nggawani. |
3. nggawakna | < | ng + gawa + na = supaja nggawakaké. |
b) 1. ngakua | < | ng + aku + a = upama ngaku. |
2. ngakonana | < | ng + aku + an + ana = upama ngakoni. |
3. ngakokna | < | ng + aku + na = upama ngakokaké. |
c) 1. nimba | < | n + timba + a = sanadjan nimba. |
2. nimbanana | < | n + timba + an + ana = sanadjan nimbani. |
3. nimbakna | < | n + timba + na = sanadjan nimbakaké. |
d) 1. mangsa bisaa < bisa + a = mokal bisa.
2. udana < udan + a = mbok ija udan.
e) 1. djupukana < djupuk + ana = supaja didjupuki.
2. djupukna < djupuk + na = supaja didjupukaké.
Katrangan :
- Rimbag kasebut ing a) 1, 2, 3, lan e) 1, 2, iku nduwèni surasa pakon. Golongan a): pakoning tanduk, Golongan e) pakoning tanggap.
- Perangan b) lan c) pada nduwèni surasa djanggelan.
- Pórangan d ) 1; mokal kelakoné, déné pérangan d) 2: pe-
ngarep-arep.
Wudjud, pangrimbag lan teges :
nDelenga ater-ater: Tripurusa! (dakkanḍak-né).
(reduplication)
Wudjud, pangrimbag lan teges :
a. Dwipurwa:
1. | lelurah | < | lu - lurah | |
tetuku | < | tu - tuku | ||
neningali | < | ni - ningal + i | nduwèni teges: | |
nenelukaké | < | ne - neluk + aké | ora gumaṭok. | |
kekalih | < | ke - kalih | ||
tetukaran | < | tu - tukar + an |
nduwèni teges: ora gumatok.
2. | lelanḍep | < | la - lanḍep | |
pepeḍes | < | pe - peḍes | kabèh kang..... | |
tetuwuhan | < | tu - tuwuh + an |
Katrangan :
Rimbag : dwipurwa iku tembung kang dirangkep purwané (dwi = loro : purwa = wiwitan).
Panulisé ing sastra Latin, wandané wiwitan (rangkepané) liniru ing : e. Tembung kang luwih saka 2 wanda, ora kena digawé dwipurwa. :
b. Dwilingga
Wudjud, pangrimbag lan teges:
pitik-pitiké | < | pitik + pitik + é |
matja-matja | < | matja + matja |
takon-takon | < | takon + takon |
bola-bali | < | bali + bali |
Katrangan
Tembung kang dirangkep linggané aran: Dwilingga
Kang adjeg (ora owah) swarané, diarani : Dwilingga wantah
Kang owah swarané, aran : Dwilingsa salin swara.
Tembung andahan uga kena dirangkep :
ditulisi | > | ditulis-tulisi |
sadina | > | sadinamdina |
tumular | > | tumular-tular |
rungonen > yungon-rungonen. |
Dwiwasana:
Wudjud, nangrimbag lan teges :
tjekakak | < | tjeka(k) + kak | = | ngguju seru. |
tjeluluk | < | tjeluk | = | alok-alok. |
Katrangan
Tembung kang dirangkep wandané pungkasan, diarani : dwiwasana.
Lumrahé awudjud: lingga andahan sarta sok dipananbangi an.
Wudjud, pangrimbang lan teges :
- bapa-bijung = bapa lan bijung.
- geḍé-tjilik = geḍé utawa tjilik.
- tukang-sepatu = tukang pakarjané gawé sepatu.
- dubang = idu abang (iduné wong nginang).
- nagasari = djenenge panganan,
Katrangan :
- Tembung kang panjamboré wutuh, diarani : tjamboran wutuh
- (wong-tuwa, tumpuk-unḍung).
- Tembung kang panjamboré tugel diarani : tjamboran tugel
- (dubang, kakkong).
Na ! < Sadina ! nika < punika. Ḍi ! < Aḍi ! teng < ḍateng. dèn mas < radèn mas mang < samang.
Katrangan :
- Tembung kang diwantjah utawa ditjekak iku tumrap adjining tegesé bandjur suda.
- Mulané tembung wantjahan mung katudjokaké marang wong kang wis kulina baé.
- Tembung krama jèn diwanjtah dadi tembung madya.
Ukara Lamba (ukara tjendak):
- Dok wingi ing kéné ana sédan.
- Aku tukokna buku !
- Adja mangan karo mlaku !
- Muga-muga gangsara anggonmu sekolah !
Ukara tjamboran = ukara lamba loro utawa luwih (panggandèngé nganggo tembung panggandeng utawa pangiket):
- Djarwa didukani guruné sarta disuda bidjining kalakuané.
- Bulané diwatja marambah-rambah, bandjur disimpen ing lemari.
- Botjah iki kesèdé ora djamak, luwih2 bareng sikilé lara.
- Botjah kaé apik rupané, nanging kok ala atiné.
- Aku ora mlebu sekolah, sabab lara.
- Mendungé nggandul, mulané nggawaa pajung.
Katrangan:
1. Ukara Djawa iku "katrangané" dumunung ing saburiné bab utawa prakara kang diterangaké.Upama :
Omah geḍé | ora kena | : | gedé omah | ngèlingana "hulam D.ll." |
botjah pinter | ora kena | : pinter botjah | ||
medja ḍahar | ” | ” | : | ḍahar médja |
manuk otjehan | ” | ” | : | òtjehan manuk |
2. Tumrap ukara tanduk (wasésané kadunungan ater2-anuswara) sing didisikaké: djedjering ukara, bandjur wasésa lan lésẵn. Mungguh "katrangan" iku sok ana ing ngaren,
sok ana ing buri utawa ing tengah.
Semono uga tumrap ukara tanggap (wasésané kadunungan ater2-tripurusa). Tulada:
a. Sardi (djedjer) nulis (wasésa) lajang kiriman (lésan).
b. Mau (katrangan) ḍuwité Tarman (djedjer) ditjolong (wasésa) kantjané (katrangané). [ 22 ]5. Ukara rong warna ing duwur iku kena diwolak-walik (transitive), djedjer dadi lésan, lésan dadi djedjer.
Ukara kang ora kena diwalik, upama :
uduné metjah | (intransitive) |
kaku turu | |
endogé netes. |
(udalan ukara, udalan tembung)
Ukara iku pérangané kang baku ana loro djedjer lan wasésa. (udalan ukara).
Pérangan lijané jaiku : lésan lan katrangan.
Djedjer | = | péranganing ukara kang ditjaritakaké (Pokok kalimat). |
Wasésa | = | tjaritaning djedjer. (sebutan). |
Lésan | = | péranganing ukara kang nandang (katrangan). |
Warna-warnaning katrangan: katr. panggonan, mangsa (wajah), sabab, kadadéan, antjas, pepindan, kaanan lsp.
Tulada:
1. Bagija nulis lajang.
Bagija | - | djedjer. |
nulis | - | wasésa. |
lajang | - | lésan. |
2. Mau bengi aku nginep ing omahé kantja.
Aku | - | djedjer. |
nginep | - | wasésa. |
mau bengi | - | katrangan wajah. |
ing omahé kantja | - | katrangan panggonan. |
Pité mitraku |
-dhjejer. |
4. Adja nerak wewalering wong-tuwamu !
(kowé) |
-djedjer sideman. |
Udhalan tembung :
Pangratjut (pangudhal) manut djinising tembung, upama:
si |
- tb. panggenah. |
Katrangan : Tembung : ngrimbag ing kawruh paramasastra tegesé:
nggoleki lingganing tembung, ater2, seselan, pananbang, lsp.
(djinising tembung kalarasaké karo basa mantja)
1. Tembung krija (=verb) = sarupaning tembung kang mratélakaké solah bawa utawa pagawéan :
tuku, gawa, nulisi, sinau, tetuku, lsp.
2. Tembung aran (substantive) = sarupaning tembung kanggo ngarani djenengé samubarang maudjud utawa kang dianggep maudjud :
watu, banju, angin, nagara, kapinteran, pangarsa, lsp.
3. Tembung kaanan (adjective) = sarupaning tembung kang mratélakaké kaananing samubarang :
gedé, pinter, linuwih, mardika, kuna-wani, gumagus, lsp.
4. Tembung katrangan (adverb) = sarupaning tembung kang nerangaké tembung kaanan utawa tembung krija :
banget, mau, bésuk, ngendi-endi, boloanawa, mesti, lsp.
5. Tembung sesulih (Pronoun) = sarupaning tembung minangka sesulihing barang maudjud utawa kang dianggep maudjud ; kapérang dadi 5 golongan :
a. tembung purusa: aku, kowé, sianu, kule, sampéjan,
pand jenengan lsp.
b. tembung darbé : -ku, -mu, - é.
c. tembung pituduh: iku, iki, ika, lijé, kuri, kaé.
d. tembung pitakon: sapa, apa, endi, ngendi, kapan, kaprijé, lsp.
e. tembung panggèndèng: kang, sing, ding.
6. Tembung wilangan (numeral) = sarupaning tembung kang mratélakaké tjatjah:
sidji, loro, telu, kapisan, kapindo, sawatara, lsp.
7. Tembung panggandeng (Conjunction) = sarupaning tembung kang nggandeng ukara utawa tembung :
lan, sarta, utawa, wondéné, sarehné, marga, mulané, éwadéné, lsp. [ 25 ]
8. Tembung panggenah (artikel) = sarupaning tembung kang mratelakaké barang kang wis genah anané :
sing, sang.
(ponang lan kanang mung kanggo ing tembang),
9. Tembung dunung (preposition) = sarupaning tembung kang mratelakaké dunung, ener lps.
ing, ingarep, menjang, marang, déning, lsp.
10. Tembung panguwuh (interjection) = sarupaning tembung kang mratelakaké panguwuh utawa pasambat:
lo, wah, aduh, toblas, lsp.
1. Lingga andahan: Sarupaning tembung lingga kang oleh ater2 sa - pa - pipra utawa kadunungan seselan : er, el. (ndelenga ktj. 51an12).
2. Tanduk (active). Sarupaning tembung lingga kang kadunungan ater2 anu- swara sarta kapérang dadi 3 golongan :
a. tanduk krijawantah | : | nulis. |
b. tanduk-i-krija | : | nulisi. |
c. tanduk-ké-krija | : | nulisaké. |
(katja :16 lan 17 bab panambang i lan aké).
3. Tanggap: (passive).
Sarupaning tembung lingga kang kadunungan ater2 tripurusa, ater2 ka, lan seselan ; in:
a. tanggap utama-purusa-krijawantah, ikrija, kékrija:
dakwatja, dakwatiani, dakwatjakaké.
b. tanggap madyama-purusa-krijawantah, -ikrija, kékrija : kotulung, kotulungi, kotulungaké. [ 26 ]c. tanggap pratama purusa-krijawantah.
ikrija, - kékrija :
digarap, digarapi, digarapaké.
d. 1. tanggap - ka - krijawantah | : | katandur |
2. tanggap - ka - ikrija | : | katanduran. |
3. tanggap - kå - kékrija | : | katanduraké. |
e. 1. tanggap - na - krijawantah | : | pinatjul |
2. tanggap - na - ikrija | : | pinatjulan |
3. tanggap - na - kékrija | : | pinatjulaké. |
f. tanggap - tarung: tjakot-tjinakot,
apura-ingapura.
(tegesé : pada déné...
4. Tandang (ktj: 9).
Sarupaning tembung lingga kang kadunungan ater2: dak lan panambang: é, dak + an +6, dal né.
Dapur | krijawantah | : | dakgawané |
” | ikrija | : | dakgawanané. |
” | kékrija | : | dakgawaknó |
5. Sananta : (ktj. 9).
Tembung tanduk, krija-lingga, lingga-andahan 1sp.
kang kadunungan ater2. dak utawa di :
a. sananta-utama-purusa-krijawantah,
ikrija, kékrija:
dak ngukur, dak ngukuri,
dak ngukuraké.
b. sananta-pratama-purusa :
di mangétan, di taberi, di prajitna.
6. Bawa: (intransitive).
Sarupaning tembung lingga (wod) kang oleh ater2:
ka, a, ma, kuma, kami, kapi lan seselan: um.
a. Bawa-ka: (ktj.10).
1. dapur wantah: kobong, ketjemplung.
2. dapur wisésana: kobongan, ketjemplungan. [ 27 ]PARANASASTRA DIAWI - 27 -
b. Bawa-ha : (katja 10,11),
adus, asikil. magawé, maguru.
c. Bawa: = kuma. - kami, — kapi :
kuma-Wani, kami-gilan, kapi-aḍreng.
d. Same _ nf : (ktj.13 lan 14),
ombune lingga kang oleh seselan : UM : dumunung, gumagus, mundur.
e. Bawa - ma - tunda :
turun - tumurun, santun - sumantun. (tegesé : tunda, tan pegat)
7. Guna : (kṭj. 16).
Sarupaning tembung kadunungan panambang : en kang tegesé kataman kaanan kasebut ing ‘Linggané :
uleren, singunen.
8. Adiguna :
Tembung mawa aṭer2 ke lan panambang : en kang tegesé : luwih saka ngekat :
kepiṭeran, kebangeten.
9. Pakon (agnja) : (ktj. 16, 17).
Ṭembung mawe panambang : en, a, ana, na, kang ateges pakon :
djupuken, munggaha, pakanana, pénékna.
10. Sambawa : (katja.17).
Tembung mawa panambang : a, ana, na, kang duwé teges : pangarep-arep, sanadjan, upama : kagolong rimbag Sambawa :
Bok udana, ja ! (pangarep-arep)
Udana kaé, aku meksa lunga. (aanadjan).
Udana tandurané mesti Seger-seger. (upama)
11. Dwipurwa : (ktj.18).
Sarupaning tembung kang dirangkep. purwané (ketjap
wiwitan) : tetuku, memedéni, tetuwuhan, nggegulans. [ 28 ]- 28 -PARAMASASTRA DJAWI
12. Dwilingga : (ktj. 19)
Sarupaning tembung kang karangkep
a. Dwilingga wantah : omah-omah, kabeh-kabeh
b. Dwilingga salin-swara : wira-wifi, bola-bali, omah-omah
13. Dwiwasana : (ktj. 19)
Tembung kang dirangkep wasanane (wanda pungkasan) : tjekakak, tjeluduk.
14. Wisesana :
Tembung2 kang mawa panambang : an
a. Wisesana lingga : djaranan
b. Wisesana lingga andahan : prakaran, tjiluntangan
c. Wisesana dwipurwa : bebadran
d. Wisesana dwilingga : alon-alonan
e. Wisesana dwiwasana : tjekakakan
f. Wisesana bawa-ka : kobongan
g. Wisesana bawa-ma : gumagusan
15. Wajaka :
a. Krijawatjaka : pa + tanduk : pangendang
b. Karanawatjaka : pa + tanduk + an : panepen
c. Dajawatjaka : pa + lingga + an : pagawean, pagunungan
d. Bawawatjaka : ka + lingga + an (dudu tanggep) : kapinteran, kabupaten.
Dj. Tarakan 6, SOLO ( Djawa Tengah )
®BAHASA DJAWA (untuk SMP, 5GB, SMA -A):
— Kawruh Basa — Paramasastra Djawi — Djawa Kuna (Dgn. daftar kata) — Sari Djawi (Batjaan huruf Djawa) — Paribasan — Aksara Djawa, lan tatanan panulisé basa Djawa nganggo aksara Djawa lan Latin. |
K. Prawirasubrata K. Prawirasubrata K. Prawirasubrata T. Hadisoebroto T. Hadisoebroto T. Hadisoebroto |
®BAHASA INDONESIA (Untuk SMP dan SGB):
— Tetabalaca Indonesia — Kesusasteraan bahasa Indonesia
|
T. Hadiscebroto Sastrosoemarto dan T. Hadisoebroto |
®BAHASA INGGRIS
— Closing Exercises |
D. Hadiwirjanto |
Menerbitkan buku? untuk Sekolah Landjutan:
Bahasa Indonesia, Bahasa Djawa, Bahasa Inggris,
Ilmu Bumi, Sedjarah, Ilmu Alam, Ilmu
Pasti, Berhitung, Pendidikan, Olahraga, etc.