Wewaton Panulise Basa Jawa Nganggo Aksara Jawa/Bab 14

BAB 14 PADA LAN TETENGER LIYA-LIYANE

1. Pada lan tetenger liya-liyane kang kanggo ing sastra Jawa, wujude lan jenenge kaya kang kacetha ing ngisor iki :

I	꧅	ꦥꦢꦭꦸꦲꦸꦂ꧉	Pada luhur
II	꧄	ꦥꦢꦩꦢꦾ꧉	Pada madya
III	꧃	ꦥꦢꦲꦤ꧀ꦝꦥ꧀꧈	Pada andhap
IV	꧄ꦧ꧀ꦕ꧄	ꦥꦸꦂꦮꦥꦢ꧉	Purwapada
V	꧄ꦟ꧀ꦢꦿ꧄	ꦩꦢꦾꦥꦢ꧉	Madyapada
VI	꧄ꦇ꧄	ꦮꦱꦤꦥꦢ꧉	Wasanapada
VII	꧋꧐꧋	ꦒꦸꦫꦸ (ꦲꦸꦒꦼꦂꦲꦸꦒꦼꦂ)꧉	Guru (uger-uger)
VIII	꧋	ꦲꦢꦼꦓꦢꦼꦒ꧀ (ꦲꦢꦲꦢ)꧉	Adeg-adeg (ada-ada)
IX	꧉꧐꧉	ꦥꦢꦥꦤ꧀ꦕꦏ꧀꧈	Pada pancak
X	꧈	ꦥꦢꦭꦶꦁꦱ꧉	Pada lingsa
XI	꧉	ꦥꦢꦭꦸꦁꦱꦶ꧉	Pada lungsi
XII	꧇	ꦥꦢꦥꦁꦏꦠ꧀꧈	Pada pangkat

2. Gunane pada lan tetenger liya-liyane mangkene :

I ꧅ Pada luhur

Pada luhur, unine “mangajapa” kanggo bebukane layang kiriman ing sangarepe satatabasa utawa adangiyahe layang saka bangsa luhur (saka dhedhuwuran, penggedhe utawa wong tuwa). Tuladhane:

꧅ꦥꦤ꧀ꦢꦺꦴꦔꦱ꧀ꦭꦩꦼꦠ꧀꧈

Pandonga slamet, ‌

II ꧄ Pada madya

Pada madya, unine uga “mangajapa” trape ana ing sangarepe satatabasa utawa adangiyahe layang kang saka sapadha-padha. Tuladhane:

꧄ꦮꦶꦤꦤ꧀ꦠꦸꦲꦶꦁꦠꦏ꧀ꦭꦶꦩ꧀꧈

Winantu ing taklim.

III ꧃ Pada andhap

Pada andhap, unine iya “mangajapa”, trape ing sangarepe satatabasa utawa adangiyahe layang kang saka andhahan (utawa saka wong enom). Tuladhane:

꧃ꦲꦶꦁꦏꦁꦱꦼꦩ꧀ꦧꦃꦱꦸꦩꦸꦁꦏꦼꦩ꧀꧈

Ingkang sembah sumungkem.

IV ꧄ꦧ꧀ꦕ꧄ Purwapada

Purwapada, unine “becik” trape ing bebukane layang tembang ing sangarepe pupuh kapisan. Tuladhane:

꧄ꦧ꧀ꦕ꧄ꦤꦲꦼꦤ꧀ꦠꦒꦚ꧀ꦕꦂꦫꦶꦁꦏꦠ꧈‌​ꦩꦺꦴꦁꦏꦧꦸꦧꦸꦏꦤꦶꦁꦠꦸꦭꦶꦱ꧀​ꦏꦫꦗꦤ꧀ꦗꦼꦁꦒꦭꦉꦠ꧀ꦤ꧈​ꦲꦶꦁꦒꦶꦃꦥꦿꦗꦢ꧀ꦮꦫꦮꦠꦶ꧈​ꦮꦼꦤꦁꦲꦶꦔꦸꦕꦥ꧀ꦧꦶꦭꦶꦃ꧈​ꦤꦒꦫꦶꦥꦤ꧀ꦗꦁꦲꦥꦸꦤ꧀ꦗꦸꦁ꧈​ꦏꦁꦗꦸꦩꦼꦤꦼꦁꦟꦫꦺꦤ꧀ꦢꦿ꧈​ꦩꦲꦦꦿꦧꦸꦄꦫꦶꦩꦸꦂꦡꦶ꧈​ꦲꦗꦸꦗꦸꦭꦸꦏ꧀ꦩꦲꦦꦿꦧꦸꦦꦢ꧀ꦩꦤꦧ꧈​ ...

(Sekar Sinom. Serat Abimanyukerem – M. Soekir)

Nahen ta gancaring kata, mangka bebukaning tulis, karajan Jenggalaretna, inggih praja Dwarawati, wenang ingucap bilih, nagari panjang apunjung, kang jumeneng Narendra, maha Prabu Arimurti, ajejuluk maha Prabu Padmanaba ...

V ꧄ꦟ꧀ꦢꦿ꧄ Madyapada

Madyapada, unine "mandrawa"​, tegese “adoh, tangeh“, maksude isih adoh utawa isih tangeh tamate buku utawa carita iku. Trape ing wekasane pupuh manawa arep ganti pupuh liya, kayata ing wekasane pupuh sinom ing ngisor iki arep ganti pupuh Pucung.

……………ꦫꦸꦁꦱꦶꦠ꧀ꦠꦶꦁꦫꦫꦱꦤ꧀ꦲꦶꦏꦶ꧈​ꦢꦺꦤ꧀ꦏꦕꦏꦸꦥ꧀ꦥꦩꦸꦕꦸꦁꦔꦶꦁꦥꦿꦭꦩ꧀ꦥꦶꦠ​꧄ꦟ꧀ꦝꦿ꧄ꦧꦧ꧀ꦥꦶꦁꦮꦺꦴꦭꦸ꧈​ꦲꦩꦂꦤꦯꦁꦦꦤ꧀ꦝꦸꦱꦸꦤꦸ꧈​ꦪꦯꦁꦢꦟꦚ꧀ꦗꦪ꧈​ꦤꦭꦶꦏꦤꦺꦩꦠꦶꦫꦒꦶ꧈​ꦏꦪꦏꦁꦮꦸꦱ꧀ꦩꦸꦤꦶꦲꦶꦁꦮꦶꦮꦲꦗꦂꦮ​꧄ꦲꦶꦪꦲꦶꦏꦸ꧈​ꦤꦺꦴꦫꦧꦺꦢꦤꦸꦁꦒꦭ꧀ꦭꦏꦸ꧈...

.................rungsiting rerasan iki, den kacakup pamucunging pralampita. Bab ping wolu, amarna sang Pandhusunu, ya sang Dananjaya, nalikane mati ragi, kaya kang wus muni ing Wiwahajarwa. Iya iku, nora beda nunggal laku, ...

VI ꧄ꦇ꧄ Wasanapada

Wasana pada, unine “iti” tegese “tamat” trape ing wekasaning carita kang sinawung ing tembang. Tuladhane:

꧄ꦠꦼꦭꦱ꧀ꦱꦶꦥꦤꦸꦫꦠ꧀ꦠꦶꦫ꧈​ꦱꦱꦶꦧꦼꦱꦂꦥꦶꦁꦱꦔꦭꦱ꧀​ꦄꦏꦢ꧀ꦏꦭꦶꦮꦺꦴꦤ꧀ꦠꦲꦸꦤꦢꦭ꧀​ꦠꦠꦒꦸꦤꦱ꧀ꦮꦫꦺꦁꦤꦠ꧈​ꦩꦺꦴꦁꦱꦱ꧀ꦛꦮꦶꦤꦢꦸꦱꦚ꧀ꦕꦪ꧈​ꦮꦸꦏꦸꦱꦸꦁꦱꦁꦏꦁꦲꦠꦺꦴꦩ꧀ꦥ꧈​ꦪꦄꦭ꧀ꦭꦃꦏꦁꦭꦸꦮꦶꦃꦮꦶꦏꦤ꧀​ꦲꦺꦴꦧꦃꦲꦺꦴꦱꦶꦏ꧀ꦏꦶꦁꦏꦮꦸꦭ꧄ꦇ꧄

(Wulangreh tembang Girisa – Sri Pakubuwana IV)

Telasing panuratira, sasi Besar ping sangalas, Akad K​aliwon taun Dal, Tata guna swareng nata^[1], mangsastha windu Sancaya, wuku Sungsang kang atampa, ya Allah kang luwih wikan, obah osiking kawula.

VII ꧋꧐꧋ Guru (uger-uger)

Guru utawa “uger-uger”, trape ing:

a. Sajroning layang kiriman ing sangarepe purwabasa, dadi sawise satatabasa utawa adangiyah. Tuladhane:

꧋꧐꧋ꦱꦱꦩꦥꦸꦤ꧀ꦤꦶꦥꦸꦤ꧀ꦲꦶꦁꦏꦁꦏꦢꦾꦥꦸꦤꦶꦏ꧈​ꦤꦸꦮꦸꦤ꧀ꦮꦶꦪꦺꦴꦱ꧀ꦱꦶꦥꦸꦤ꧀ ... ꧉

Sasampunipun ingkang kadya punika, nuwun wiyosipun, ....

b. Ing wiwitane layang carita, layang dongeng lan sapanunggalane kang ora sinawung ing tembang. Tuladhane :

꧋꧐꧋ꦲꦤꦫꦠꦸꦊꦩꦸꦧꦔꦼꦠ꧀​ꦲꦸꦠꦸꦱ꧀ꦱꦤ꧀ꦤꦶꦩ꧀ꦧꦭ꧀ꦭꦶꦝꦸꦏꦸꦤ꧀ꦏꦁꦮꦶꦱ꧀ꦩꦶꦱꦸꦮꦸꦂꦥꦶꦤ꧀ꦠꦼꦂ꧉​ꦧꦉꦁꦝꦸꦏꦸꦤ꧀ꦮꦶꦱ꧀ꦱꦺꦴꦮꦤ꧀ ... ꧉

Ana ratu lemu banget, utusan nimbali dhukun kang wis misuwur pinter . Bareng dhukun wis sowan ....

VIII ꧋ Adeg-adeg (ada-ada)

Adeg-adeg utawa ada-ada, trape ing bebukaning ukara, kayata:

꧋ꦭꦭꦫꦲꦶꦏꦸꦥꦤꦸꦭꦏ꧀ꦏꦭꦸꦮꦶꦃꦒꦩ꧀ꦥꦁꦱꦫꦤꦥꦚ꧀ꦗꦒ꧈​ꦠꦶꦤꦶꦩ꧀ꦧꦁꦱꦫꦤꦠꦼꦠꦺꦴꦩ꧀ꦧ꧉

Lelara iku panulake luwih gampang sarana panjaga, tinimbang sarana tetamba.

IX ꧉꧐꧉ Pada pancak

Pada pancak, trape ana ing:

a. Panutuping carita gancaran, mratandhani yen critane wis tamat. Tuladhane:

꧋ꦭꦶꦢꦶꦁꦢꦺꦴꦔꦺꦁꦩꦁꦏꦺꦤꦺ꧇ꦲꦗꦔꦶꦤꦩꦫꦁꦱꦥꦝꦥꦝ꧉꧐꧉

Liding dongeng mangkene: aja ngina marang sapadha-padha.

b. Panutuping wasanabasa ing layang kiriman, kayata:

꧋ꦮꦱꦤꦏꦮꦸꦭꦤꦸꦮꦸꦤ꧀ꦮꦼꦮꦃꦲꦶꦁꦱꦮꦧ꧀ꦥꦔꦺꦱ꧀ꦠꦸ꧉꧐꧉

Wasana kawula nyuwun wewahing sawab pangestu.

Manawa papane isih ana, pada pancak kena katulis nganti sekebake larikan.

Perlu dielingi perangane layang kiriman cara Jawa, yaiku: 1 satatabasa (adangiyah), 2 purwabasa, 3. surasa basa, 4 wasanabasa, 5 titimangsa, 6 peprenahan, 7 tandha tangan.

X ꧈ Pada lingsa

Pada lingsa, gunane dienggo misah gatraning gatraning ukara. Yen ing wekasane gatra kang pancene kudu mawa pada lingsa wis ana pangkon, pangkon iku dadi lelirune pada lingsa. Tuladhane:

꧋ꦮꦺꦴꦁꦲꦸꦫꦶꦥ꧀ꦲꦶꦏꦸꦏꦸꦢꦸꦒꦼꦩꦶ꧈​ꦤꦱ꧀ꦠꦶꦠꦶꦭꦤ꧀ꦔꦠꦶꦲꦠꦶ꧉

Wong urip iku kudu gemi, nastiti lan ngati-ati.

꧋ꦲꦗꦢꦃꦮꦺꦤ꧀​ꦩꦸꦤ꧀ꦝꦏ꧀ꦲꦺꦴꦫꦏꦗꦺꦤ꧀

Aja dahwen, mundhak ora kajen.

XI ꧉ Pada lungsi

Pada lungsi, kanggone ana ing wekasaning ukara, dadi dienggo misah ukara. Manawa ing wekasane ukara ana pangkon, dadine pada lungsi mung kari muwuhi pada lingsa utawa pada siji. Tuladhane:

꧋ꦕꦁꦏꦿꦶꦩ꧀ꦩꦤ꧀ꦤꦺꦦꦿꦧꦸꦮꦡꦸꦒꦸꦤꦸꦁꦩꦫꦁꦨꦛꦫꦮꦶꦱ꧀ꦟꦸꦩꦁꦏꦺꦤꦺ꧇ꦥꦤꦱ꧀ꦱꦺꦲꦥꦏꦁꦔꦸꦁꦏꦸꦭ꧀ꦭꦶꦥꦤꦱ꧀ꦱꦺꦒꦼꦤꦶ꧉ꦲꦏꦺꦃꦲꦼꦤ꧀ꦢꦶꦮꦺꦴꦁꦭꦤꦁꦏꦫꦺꦴꦮꦺꦴꦁꦮꦢꦺꦴꦤ꧀꧈

꧋ꦥꦩ꧀ꦧꦠꦁꦔꦺꦨꦛꦫꦮꦶꦱ꧀ꦟꦸ꧇ꦥꦤꦱ꧀ꦱꦶꦁꦲꦠꦶꦏꦁꦔꦸꦁꦏꦸꦭ꧀ꦭꦶꦥꦤꦱ꧀ꦱꦶꦁꦒꦼꦤꦶ꧉ꦩꦼꦱꦛꦶꦭꦸꦮꦶꦃꦲꦏꦺꦃꦮꦺꦴꦁꦮꦢꦺꦴꦤ꧀꧈​ꦱꦧꦧ꧀​ꦱꦤꦗꦤ꧀ꦮꦸꦗꦸꦢ꧀ꦢꦺꦭꦤꦁ꧈​ꦩꦤꦮꦲꦺꦴꦫꦮꦤꦶ​berjuangꦏꦸꦢꦸꦢꦶꦲꦁꦒꦼꦥ꧀ꦮꦢꦺꦴꦤ꧀꧈

Cangkrimane Prabu Watugunung marang Bathara Wisnu mengakene: “Panase apa kang ngungkuli panasing geni? Akeh endi wong lanang karo wong wadon?”

Pambatange Bathara Wisnu : “Panasing ati kang ngungkuli panasing geni. Mesthi luwih akeh wong wadon. Sabab, sanajan wujude lanang, manawa ora wani “berjuang” kudu dianggep wadon.”

XII ꧇ Pada pangkat

Pada pangkat, gunane werna-werna, kayata :

a. Kanggo ngapit-apit angka Jawa (Mriksanana Bab 13)

b. Kanggo ngelet-eleti kandhane pangripta karo tembung/ukara kang ditirokake dening pangripta, kayata:

꧋ꦩꦫꦁꦮꦶꦨꦶꦱꦤ꧈​ꦢꦯꦩꦸꦏꦩꦿꦠꦺꦭꦏ꧀ꦲꦏꦺꦩꦁꦏꦺꦤꦺ꧇​ꦒꦧꦸꦱ꧀ꦧꦏꦭ꧀ꦏꦸꦩꦼꦊꦩ꧀​ꦮꦠꦸꦲꦶꦠꦼꦩ꧀ꦏꦸꦩꦩ꧀ꦧꦁ꧈​ꦩꦤꦮꦲꦶꦁꦱꦸꦤ꧀ꦔꦤ꧀ꦠꦶꦏꦱꦺꦴꦂꦫꦤꦭꦸꦩꦮꦤ꧀ꦱꦶꦫꦩ꧉

Marang Wibisana, Dasamuka mratelakake mangkene: “gabus bakal kumelem, watu item kumambang, manawa ingsun nganti kasoran lumawan si Rama”

c. Ing saburine tembung “yaiku” utawa “kayata”, manawa sawise tembung iku banjur mratelakake bab utawa barang luwih saka loro. Tuladhane:

꧋ꦦꦤ꧀ꦝꦮꦕꦕꦃꦲꦺ꧇꧕꧈ꦪꦲꦶꦏꦸ꧇​ꦪꦸꦝꦶꦱ꧀ꦛꦶꦫ꧈ꦨꦶꦩ꧈ꦄꦂꦗꦸꦟ꧈ꦟꦏꦸꦭꦭꦤꦯꦢꦺꦮ꧉

Pandhawa cacahe 5, yaiku: Yudhisthira, Bhima, Arjuna, Nakula lan Sadewa.

꧋ꦒꦂꦮꦤꦺꦄꦂꦗꦸꦟꦲꦏꦺꦃ꧈​ꦏꦪꦠ꧇​ꦢꦺꦮꦶꦯꦸꦩ꧀ꦧꦢꦿ꧈​ꦢꦺꦮꦶꦯꦿꦶꦏꦤ꧀ꦝꦶ꧈ꦢꦺꦮꦶꦈꦭꦸꦦꦶꦭꦤ꧀ꦭꦶꦪꦭꦶꦪꦤꦺ꧉

Garwane Arjuna akeh, kayata: Dewi Sumbadra, Dewi Srikandhi, Dewi Ulupi lan liya-liyane.

d. Ing saburine tembung “mangkene”, kayata:

꧋ꦲꦺꦪꦁꦔꦼꦤ꧀ꦢꦶꦏꦩꦁꦏꦺꦤꦺ꧇​ꦲꦸꦭꦝꦲꦸꦭꦸꦩꦸꦂꦏꦧꦔꦼꦠ꧀​ꦪꦺꦤ꧀ꦩꦔꦤ꧀ꦱꦫꦤꦕꦁꦏꦼꦩ꧀ꦭꦤ꧀ꦢꦸꦧꦸꦂꦫꦺ꧈​ꦲꦶꦏꦸꦥꦶꦥꦶꦤ꧀ꦝꦤ꧀ꦤꦺꦥꦫꦏꦺꦴꦉꦥ꧀ꦠꦺꦴꦂ꧉

Eyang ngendika mangkene: ”Ula dhahulu^[2] murka banget, yen mangan sarana cangkem lan dubure, iku pepindhane para koreptor.

e. Kanggo ngelet-eleti tembung utawa bab karo katrangane, supaya gampang dingreteni maksude. Tuladhane:

꧋ꦤꦒꦫꦶꦥꦸꦤ꧀ꦢꦶꦏꦁꦏꦌꦏꦲꦢꦶꦢꦱꦥꦸꦂꦮ꧉​ꦌꦏꦩꦫꦁꦱꦮꦶꦗꦶ꧈​ꦲꦢꦶ꧇ꦭꦶꦤꦸꦮꦶꦃ꧈​ꦢꦱ꧇ꦱꦥꦸꦭꦸꦃ꧈​​ꦥꦸꦂꦮ꧇ꦮꦶꦮꦶꦠ꧀ꦠꦤ꧀꧈

Nagari pundi kang kaeka adi dasa purwa. Eka marang sawiji, adi: linuwih, dasa: sapuluh, purwa: wiwitan.

f. Ing wekasaning gatraning tembang, Manawa tembung ing wiwitaning gatra candhake, pancene (mathuke) kudu dumunung ana ing wekasaning gatra iku. Tuladhane pada pangkat kang dumunung ing wekasane gatra kaping VIII ing tembang Sinom ing ngisor iki :

꧄ꦮꦲꦸꦠꦯꦿꦶꦟꦫꦤꦠ꧈​ꦩꦶꦪꦺꦴꦱ꧀ꦱꦶꦤꦶꦮꦏꦺꦁꦢꦱꦶꦃ꧈​ꦲꦊꦁꦒꦃꦝꦩ꧀ꦥꦂꦏꦼꦚ꧀ꦕꦤ꧈​ꦥꦶꦤꦠꦶꦏ꧀ꦲꦶꦁꦱꦺꦴꦱꦺꦴꦠꦾꦢꦶ꧈​ꦥꦼꦥꦏ꧀ꦲꦤ꧀ꦝꦺꦂꦏꦁꦤꦁꦏꦶꦭ꧀​ꦱꦢꦪꦲꦩꦫꦶꦏꦼꦭꦸ꧈​ꦏꦁꦩꦸꦁꦒ꧀ꦮꦶꦁꦧꦾꦤ꧀ꦠꦫꦺꦤ꧀ꦢꦿ꧈​ꦥꦸꦠꦿꦥꦔꦺꦫꦤ꧀ꦢꦶꦥꦠꦶ꧇​ꦲꦤꦺꦴꦩꦫꦢꦾꦤꦺ꧀ꦯꦺꦴꦩ꧀ꦧꦭꦭꦚ꧀ꦕꦸꦂꦫꦶꦁꦥꦿꦗ꧄

(Serat Abimanyu Kerem – M. Soekir)

Wau ta Sri Naranata, miyos siniwakeng dasih, alenggah dhampar kencana, pinatik ing sesotyadi, pepak andher kang nangkil, sadaya amarikelu, kang munggwing byantarendra, putra Pangeran Dipati: anom Radyan Samba lelancuring praja.

1. ​Sangkalan ateges taun 1735
2. ​​jinise ula kang asirah loro. (Bisa uga saka tembung "dhohulu." Dho = ro, loro. Hulu = sirah. Dhohulu = sirah loro).