Sejarah Kutha Sala

by R. M. Ng. Tiknopranoto, R. Mardisuwignya

[ Sampul ]

SEJARAH
KUTHA SALA
KRATON SALA, BENGAWAN SALA, GUNUNG LAWU

Dening:
R. M. Ng. Tiknopranoto & R. Mardisuwignya

[ Katrangan ]

SEJARAH

1. KUTHO SALA
2. KRATON SALA
3. BENGAWAN SALA
4. GUNUNG LAWU

DENING:

R.M. Ng. Tiknopranoto
(Tilas Asisten Wedana Onder - Distrik Gesi Sragen)

&

R. Mardisuwignya
ing
SURAKARTA

[ Katrangan ]

PANGRIPTA BUKU SEJARAH "KUTHA SALA"

[ Purwaka ]

PURWAKA

 Nuwun, para maos, ingatasipun kitha Sala punika menggah ing pocapan dados teleng sarta kedhunging „kabudayan”, emanipun teka ngantos sapriki kados dereng wonten buku ingkang ngorehaken menggah ing dumadosipun.

 Awit saking mekaten, kula lajeng cumanthaka, nempuh byat amahyakaken panglocitaning batos, ingkang lejeng mbabar buku sejarahipun:

1. Kitha Sala
2. Kraton Sala
3. Bengawan Sala, lan
4. Redi Lawu.

 Ing pangajab mugi² buku punika bonten ketang sekedhik badhe wonten manpangatipun tumrap ingkang sami mbetahaken.

 Ing wasana bilih wonten cewet utawi lacuting tetembungan, mugi keparenga para nupiksa paring gunging samodra pangaksama. Sartanipun malih bilih wonten panyaruwe ingkang asipat ”membangun”, badhe katampi kalayan bingahing manah sarta genging atur panuwun.

Pangimpun.

[ 4 ]Tembung kutha, iku biyen²e utawa ing jaman kunane ateges: pager bata utawa pager tembok. Dhek jaman biyen papan² kang d dunungi ing panggedhening nagara, upamane dening para ratu, adipati Isp, dalah para abdine, kalebu uga para nara-prajane pinageran ing pager bata, Pager mau kandel lan dhuwur, nganggo gapura sentosa. Disaranani mengkono supaya ora gampang tinempuh ing mungsuh. lya pager bata kang mengkono iku kang aran:

kutha.

Lawasing lawas tembung "kutha", owah tegese benjur ateges kaya kang kalumrah ing saiki Wong² kang ngucapake ing jro ning pikirane wis ora isi gegambaran pager bata maneh. Ning sing dikarepaké: papan padunungane panggedhe paprentahan, Upamane ; kutha Sala, kutha Cilacap, kutha Kedhiri lsp.

Kraton Kartosura dhek jamane Ingkang Sinuhun Paku-Buwana 11 kerep ana dahuru. Kraton Dalem akeh karusakane. Mula Panjenengan Dalem Nata kagungan kersa ngelih kraton nglereg mangetan. Sing dipilih ing desa Sala Jeneng Sala mirid asmane kang cikal bakal ing kono, ya iku: Kyai Sala.

Mungguh kaanane desa Sala duk semana ora beda lan desa² ing wektu saiki, kang cedhak alaś. Akeh bebondhotane, glagah lan alang². Desa Sala dibabad, dibangun, didegi kraton, dijenengake kraton Surakarta. Ngalihe Kraton Kartosura menyang Surakarta ing taun Masehi 1744. Dene pesareane Kyai Sala tine mu ing jeron cepuri kraton pojok Lor-Wetan.

Kutha Surakarta ya kutha Sala. Mung wee jeneng Surakarta iku mung tinsmu ing tulis, ing layang², luwih² layang² resmi (sing gandheng karo paprentahan). Dene ing pasrawungan sadi-na² nganggo tembung / jeneng Sala. Umpamane arep menyang Sala. Priyayi Sala Jarit carik Sala. Joged Sala lsp. [ 5 ]Kaya² para nupiksa bisa ngira-ira kepriye mungguh kaanane kutha Sala, kang wujud kutha anyar, senadyan ana kratone. Pedunung / pendhudhuk durung akeh, isih akeh papan mluwa lan sepi, durung reja, isih akeh papan rungkud, ing wayah bengi lindhuk, peteng. Arang wong wani liwat ing kono, Dhek samana isih akeh memedi warna², sing ngganggu wong liwat. Dalan² isih akeh sing ala, Yen bubar udan jeblog.

Omahe rakyat.

Omahe rakyat isih persaja. Pagere sing akeh² gedheg, payone atep Digawe saka alang² utawa rapak, ya iku godhong tebu garing. Dene wong² kang kepetung cukup, para priyayi uga para sudagar, omahe pager racak² saka gebyog, kang digawe blabag kayu jati dipasah alus, arang kang pagere tembok, dene payone gendeng. Mung daleme priyayi kang pangkate dhuwur, bangsa cina, Walanda, Arab lan para luhur, pagere tembok, payone gendheng utawa sirap. Dene jrambahe mester, tegel durung ana. Jrambahe wong² lumrah (rakyat biasa) ana kang saka sasak, sing digawe pring disigari, banjur dinam kaya gedheg. Ana kang mung bata ditata urut, ora nganggo dilepa. Sing akeh² jrambahe mung mligi lemah.

Pager pekarangan ana kang saka turus urip. Ana kang saka bethek, gedheg, lan ana kang pager bata.

Diyan

Nalika semana tumrap rakyat lumrah kanggo madhangi ing jeron omahe ing wayah bengi, migunakake "sentir”, isine lenga pet. Ana sing nganggo lenga jarak utawa lenga klentik, diwadhahi ing clupak, didekeki uceng². Cukup mung minangka ancer. Dene wong-wong sing kecukup, migunekake lampu. Ana lampu teplok, bethetan, setroli gantung lsp. [ 6 ]Bangsa ngamanca sing. wis ana, kaya ta; Walanda, Cima, Arab lan toko² uga migunakake lampu kasebut. Ing jero kraton ngang- go lampu robyong, setroh gantung gedhe, lampu gantung plenthon cawang telu utawa papat. Lampu² mau isine lenga pet.

Ratan gedhe utawa ratan sing perlu² ing wayah bengi dipa- dhangi nganggo ting, digandhulake ing kawat, kang dipantheng ngalang dalan. Elete ting sing lan sijine watara 200-300 m. Ting² iku diiseni lampu teplok. Ting disumet wiwit jam 18.00 (nem sore) tekan jam 06.00 (nem esuk). Ana punggawa negara sing tinanggenah ngurusi/ngopeni.

Kreta²ne para luhur yen kagem tindakan ing wayah bengi. Tinge disumeti lilin, Titihan Dalem Nata, K.G. Mangkunagara, Pepatih Dalem lan Tn Residen, tinge nganggo karbiet.

Tata tentrem.

Kanggo njaga tata tentreme Negara, upamane yen nuju ana kraman, perang Isp, sing kejibah tumandang saradadu beteng (Walanda) lan Lesiun (prajurit Mangkunegaran). Dene abdi Da- lem prajurit Kraton mung kanggo njaga keslametane sarira Dalem Nata. Wondene yen ana rerusuh bangsane kadurjanan sapanung- galane, sing tumindak pulisi. Anane punggawa pulisi dhek sama- na durung akeh. Pulisi mau sinebut upas malem, Pengangeone awan bengi pantalon saka bakal sersi ireng. Ing gulon len lengen an klambi ing (bagian) ugel² tangan nganggo pasmen (dibleg ± 2 cm) abang saka bakal sersi. Ikete wulung. Nganggo topi pring diplitur, ngiringan nganggo benik ceplis, tanpa sepatu; knots karet wangun gilig.

Dawane wetara 20 cm, saweneh mawa gembel kayu, kaya gadaning wayang wong. [ 7 ] Upas kang gilir jaga ing wayah bengi aran Upas malam. Papan ngumpule ing (omah) gerdu pagere tembok, payone seng Gerdu² iku didegake ing pinggir ratan / dalan, milih papan² kang setrategis, upamane ing sacedhake dalan prapatan utawa pratelon. Ing saben bengine sing jaga ing siji²ne gerdu wong telu.

 Gerdu² iku padha disumeti ting. Ing jerone disedhiyani dhingklik, kanggo linggihan utawa kanggo turu giliran. Uga isi gegaman, awujud; canggah, ganthol, lan granggang, nyi- ji. Sing digawe wesi digarani gilig, dawa. Upas kang nampa gi- lir, jaga, kajaba rumeksa ing katentreman, uga diwajibake nabuh bendhe, kanggo tengara jam ing wayah bengi,

 Gerdu² iku ing wayah awan ora ana sing jaga. Bendhe lan gegaman kasebut ditinggal lestari ing kono, ora ana sing wani njupuk Awit wong² ing wektu samana isih padha temen², isih padha wedi banget marang dosa lan wirang isin.

 Dhek samana durung akeh kang duwe jam. Sing duwe mung bangsane priyayi luhur, sudagar lan bangsa ngamanca, ning ya durung sapiraa cacahe. Dene wujude jam iya iku: jam kang ditemplokake ing tembok lan jam kikuk Jam gembol lan jam wekker kapetung durung ana. Wong² ing pakampungan akeh kang padha duwe kenthongan, digawe saka pring utawa ka- yu Kenthongan, katabuh kanggo jam. Ana kang katabuh uluk² nelakake yen isih melek. Ana sing katabuh yen ana bebaya uta- wa ana kadurjanan. Mungguh beda²ne unine kenthongan kaya ngisor iki:

1. Kenthong loro, tandha ana maling.
2. " telu, " " omah kobong
3. " papat, " " banjir
4. " lima, " " kewan ilang
5. " enem, " " wong nyamar
6. Kenthong titir, tandha ana begal, kecu (gedhor),

 raja tatu utawa raja pati. [ 8 ]  Yen ana kenthong tandhe bebaya, disambung dening unine bendhe ing omah gerdhu kang cedhak lan kenthongan ngendi bae kang krungu. Upas malem sing jaga lan wong² kampung banjur padha marani papan wiwitane kenthong, perlu layat utawa tetu- lung. Tumrap bangsane kadurjanan, upas malem nggawa cang- gah lan granggang. Dene wong² pekampungan nggawa pedhang, tumbak lan obor. Tumrap bebaya kobongan, upas malem ngga- wa ganthol Wong² kampung nggawa pedang, bendho lan gan- thol. Pedhang lan bendho kanggo negori lan nengkel² wit ge- dhang. Gedeboge di uncal² ake ing geni kareben mati. Dene gan thol kanggo nggantoli perangane omah sing durung kobong. di- pisahake saka ing geni, supaya geni ora mremen. Wong² kang omahe cedhak karo kang kobongan, pada menek ing empyake o- mahe dhewe². Padha nggawa gombal sapepadane, ditelesi nganggo banyu. Yen ana geni tiba ing payone omahe, banjur digepyok nganggo gombal, kang ditelesi mau supaya mati.

 Panabuhe bendhe lan kenthongan sing kanggo tengara jam manut unine jam gentha ing Panggung Sangga Buwana, sing swa rane gumontang, keprungu ing ngendi-endi papan.

 Miturut pranatan Pamarentah duk semana, wong² lelungan ing wayah bengi kudu nggawe ting cilik utawa upet disumet. Upet iku digawe saka mancung garing dithuthuki nganti empuk, men gampang disumet

Ing wayah lingsir wengi wiwit watara jam telu tekan jam 5 esuk, akeh obor lumaku urut²an Iku obore bakul² saka ing de- sa, menyang pasar sajroning kutha Sala. Lakune kanthi sesindhenan warna², agawe regenge dalan² kang di liwati.

Kaanane rakyat.

 Ing jamane Mataram Islam nganti tekane Kartosuro, lan u- ga nganti tekan ngalihe kraton menyang Surakarta, carane ngang- su kawruh utawa ilmu beda karo jaman saiki. [ 9 ] Wong dhek samana akeh sing padha meguru, nudi jaya kawija- yan lan kanuragan. Sawise iku njur nggilut kawruh kebathinan. Dene para nonoman dening wong tuwane dikirim menyang pon- dhok² (pesantren ). Ana ing kono para mudha kajaba nyinau sastra Arab, kalebu maca kur'an-, uga ngudi jaya kawijayan lan Kanuragan.

 Wong² ing pekampungan bebudene padha alus², andhap asor padha ngerti marang tata krama. Ora ana wong kang nyuwara pating brengok, pating cekakak, kejaba kala mangsa yen ana wong mendem. Mula kaanane ing pekampungan iya premanem, tentrem. Wewatakane padha sabar² lan pada narima² Atine ora ngangsa lan ora murka. Mula uripe kaparingan umur dawa. Lanang wadon padha seneng nindakake tapa brata. Gegayuhane anak putune bisaa nemu kamulyan lan kaluhuran ing uripe.

 Awit saka anggone padha nglakoni tapa brata, tinemune a- wake padha saras² kalis ing lelara.

 Wektu semana durung ana rumah sakit Dokter bae mung ana siji bangsa Walanda. Tumindake mung kanggo mitulungi para saradhadu Beteng kang padha lara, utawa bangsa Walanda lan bangsa manca liyane kang mbutuhake. Wondene menawa ana wong ketaman lara, goleke tamba marang panggonane dhukun lan pre- wangan. Kang kanggo tamba ana kang wujud banyu dijapani. Ana kang gegodhongan dipipis kanggop borehan utawa diombe. Lara kuning ditambani tuma diuntal karo gedhang emas. Lara keju kemeng; precil diuntal utawa blendok wit kelor. Ngelu: jeruk pecel didelehi enjet, ditemplekake pilingan Watuk: jeruk pecel didelehi enjet, digarang. Yen wis mateng, banyune dikecera ke ing telak. diulu. Mengguk utawamengi; mangan codhot utawa cleret gombel. Lara abuh : saben esuk gulung ing suketan kang ana ebune. Tatu dipopok parudan pohung. Gatel: didusi godhogan godhong johar karo uyah. [ 10 ]Kadhemen; diunteli rempelu pitik. Tamba² kasebut ing dhuwur pikolehe akeh kang jodho, njalari bisa saras.

 Yen ana kang nglairake anak kang aweh pitulung dhukun bayi. Wiwit lair tumeka sepasar saben bengi tangga teparo padha teka njurung lek. Sing bisa maca dikon maca. Lumrahe tembange macapat. Wong liyane mung meneng ngrungokake, ora kena ngabotohan lan omben-ombenan. Suguhane wedang panganan saanane. Tengah wengi metu suguhan jenang lemu, lawuhe sambel goreng. Yen puput puser mbrondong mercon tamburan tata cara kang mangkono mau agawe regenge kampung, nandhakake yen tentrem lan rukun.

 Bocah lanang kang umur 5 taun mengisor, gundhule ana kang digombak, ana kang dikuncung, ana kang digundhul plonthos. Rehne durung ana tukang cukur lan durung ana lading panyukuran, olehe nyukur nganggo beling pecahan kopi. Landhepe ngungkuli lading panyukuran. Lan uga bisa njalari thukule rambut bisa luwih akeh, luwih ketel. Iki sing banjur nuwuhake pepisuh „kerok beling". Yen keplentas, tatune dicatu, Yaiku drijine kang nyukur didemokake cethak. Idu sing ana yiyite kang ana ing driyi dioser-oserake ing tatu, wetuning getih bisa pampet.

 Bocah lan wong wadon di cecap, murih rambute dadi ketel, saranane tlethong gajah diobong nganti dadi awu. Awune diwadahi, nuli dijogi banyu. Landhane kanggo jungkatan utawa kanggo kramas.

 Nalika samana wong² yen lungguhan utawa turu, padha ana ing jogan, digelari klasa. Didokoki meja bunder utawa meja thothitan (meja pesagi), kanggo ndokokake wedang, rokok lsp. Racak durung ana sing duwe kursi utawa dhipan. Sing duwe mung wong{sup|2}} manca lan priyayi padha kagungan kursi, nanging yen lenggahan meksa remen lesehan. [ 11 ] Sarene iya ana ing jogan, digelari klasa ditumpang kasur di aling²i warana cilik. Panyimpene barang² lumrahhe ana ing grobog (pethi kayu, dhuwur lan gedhe banget). Wong-wong sing kecukup lan priyayi luhur panyimpene barang²e ana ing benet, kang nganggo cundhuk pepethan naga sakembaran adu sirah, diukit diprada.

 Duk rikala semana sekolahan dirung ana Wiwit ana sekolahan, bareng kraton tetep dijajah dening Walanda, ya iku ing wiwitane abad 19 (sangalas). Singana mung ing kutha². Mundhak tau anane saya mundhak, nanging ya durung sepira akehe.

 Ing kutha Sala dhek semana durung akeh sekolahan. Sekolahan kanggo rakyat umum aran sekolahan angka loro. Sing diwulangake : maca, nulis, etung², ngelmu bumi, basa Jawa lan basa Mlayu, kang saiki dadi basa Indonesia Sekolahan iki maune mung tekan klas III. Banjur ditambahi 1 (siji) klas, dan, kratonan, lan Kepatihan.

 H.I.S cekakan saka : Holandsch Inlandsche School. Disedhiyakake kanggo putra-putrane para pegawai Negeri, sing wis cukup akeh blanjane. Wulangane kajaba kaya kasebut ing sekolahan angka loro, nganggo tambahan basa Walanda lan aksara Arab gundhil. Maune tekan klas V. Wekasane ditambah tekan klas VII (pitu).

 Sajajar kari H. I. S. kanggo putrane para abdidalem Nata lan para luhur, aran : Sekolahan Kasatriyan.

 Dene anak² Walanda lan bangsa manca liyane ana sekolah ane dhewe aran; ELS (Eropeesche Lagere School), mligi mulangke basa Landa.

 Sekolahan² kasebut ing dhuwur, tumprape saiki atingkat Sekolah Dasar Ana sekolahan lanjutan, aran MULO (mulo) cekakan saka ; Meer Uitgebreid Lager Onderwijs dumunung ing kampung Kusumayudan. [ 12 ] Ana maneh sekolah lanjutan aran : Kweekschool, dumunung ing kampung Bathangan. Iki tekan klas III. Emane sekolahan iki ora bisa widada. Saka murid²e kerep tukaran karo putra Pangeran², banjur ditutup, dielih menyang Magelang, wusanane dielih maneh menyang Ngayogyakarta.

 Dhek biyen bocah lanang wadon padha wedi disekolahake. Dadi cacahe bocah sekolah ya ora akeh. Kang gelem sekolah tumindake ora sregep, kerep ora mlebu utawa mbolos.

Sandhang penganggo.

 Bocah wadon kang wis nggarap sari, penganggone jarikan sabuk-wala nganggo rangkepan, kembenan cathokan kang diarani mekak Ora kena lunga saka ngomah yen ora karo wong tuwane sedulure lanang kang wis gedhe.

 Saben dinane bocah wedok kang wis prawan gedhe, kejaba mbatik dikon olah².

 Bocah wadon kang durung nggarap sari, penganggone iya ja- ritan sabuk wala, tanpa rangkepan lan ora mekakan.

 Sedinane ora dipethes ing pegawean. kejaba mung dolanan karo bocah² barakane Mungguh dolanan kang dadi kesenengane : mantenan, pasaran, dhakon kecik, mbar suru, mbar jenthik lsp. Yen mbeneri padhang bulan padha dolanan jamuran gobag sodor, gobag bunder, cublak² suweng, gula ganthi llne.

 Bocah lanang kang durung tetak, jaritan sabut wala kincong Ana kang sarungan tanpa kupluk Bocah pekampungan yenan, ana ngomah padha kathokan, saka mekao utawa mori. Potongane kathok kaya kathok saiki.

 Perlu diterangake tetake bocah² jaman biyen iku wis padha gedhe². Terkadang wis jaka gedhe lagi tetak. Bocah jaka kang wis bubar tetak padha ngingu rambut nganti dawa, kaya lumrahe wong wadon jaman saiki. Padha cundhuk jungkat saka penyu kembang. Rambute digelung, utawa diplinter, njur digubedake ing jungkat. [ 13 ] Jeneng kadhal menek. Yen kadhal menekan, jungkate ora kena miring. Kadhal menekan jungkate miring, yen liwat pekampungan liya, bisa njalari pasulayan, tukar-padu, sing lerege tekan kerengan. Mung saka jungkat miring, merga dianggap kurang ajar. Jaritane ya sabuk-wala kincongan. Klambine atela cekak utawa jas tutup. Bocah sekolah menganggone ya kaya ngono, rambute digelung. Guru sekolah ya jarikan wiron, iket²an, klambi cokak, sabukan nganggo epek tampa keris.

 Wong² (tuwa) lanang penganggone saben dina jaritan wiron - senajanta kasar²an - utawa sarungan lurik. Nganggo setagen dicathoki cathokan lulang. Cundhuk jungkat, gelungan utawa kandhal menek, ngliga sarira. Nadyan mengkono ora tau masuk angin, marga awake waras². Manawa nganggo klambi, klambine lakwa landhung saka lurik, utawa klambi hancinco, bakale mori, Yen lungan jaritan wiron, klambi atela cekak, iket²an nganggo keris. Wong wadon jaritan wiron, gelungan, kembenan. Klambine gulon / nganggo kuthu baru slendhangan.

 Ing sarehne para jejaka lan wong lanang padha ngingu (rambut dawa), dadi yen ing pekampungan ana wong gundhul, kang mesthi wong mau ulih²an saka ukuman ; utawa tilas serdadhu Landa kang wis entek angkile (kontrake). Wong mau yen wis mang- gon ing kampung, iya banjur ngingu rambat kaya lumrahe ing akeh Awit nduweni rasa isin lan pekewuh.

 Para pulisi utawa upas prajurit Lesiun Mangkunegaran, prajurit Kraton iya padha ngingu rambut. Yen tumindak sowan nyambut gawe padha nyandang nganggo pantalon sersi ireng tanpa sepatu. Nganggo topi pet iket²an. Ikete wulung.

Pangupa jiwa

 Mungguh pangupa jiwane rakyat wong wadon ngobeng bathik, nglinting rokok dika, ing wektu samana durung ana rokok [ 14 ]kang didol marang umum, kajaba mung rokok dika; buntele nipah dodol sega pulen, sega nenjong, panganan keleman Isp. Dadi jura- gan onde² gandum, juragan roti. remikan, ya iku: kuping gajah, ide. lir, kembang waru, lantakan gedang line Juragan ing kampung Ba- jadan Kauman. Panganan keleman ana kuwih lapis, klepon, sape- padhane, juragane ing kampung Kreteggantung. Ana kang dadi preyalan, ya iku tukang ngijoli dhuwit kanthi coplokan, kang dia- rani basen. Ana kang gadhe, medel, mbabar, bakul wade lsp.

 Yen roti sing dodol mung siji. Babah Setu ing warung polem. Kang dodol sate gule yamung siji bangsa Arab, janeng Mahdarib ing Gadhing.

 Sing dodol bakmi uga mung siji bangsa Cina, aran Bah Petruk, ing Coyudan. Wong dodol wedang angkringan kang diiderake ora ana.

 Wondene kang bukak bango kang didol; klobot mbako, rokok di- ka rek, dom bolah, sabun lerak. sabun wangi - mung cap sriti. bangsa grabah kaya ta: kendhi, kendhil, lemper, celengan, lan sa- pepadhane; lenga pet, lenga klentik, cethithet, gula, teh areng, ka- yu jati untingan Isp. Anggone padha dodolan mung ing wayah awan tekan jam sete- ngah pitu sore.

 Tumrape wong lanang panggaotane ana kang buruh mikul ing pasar, kang disebut,, salang" Ana kang buruh ngecap, me- del, lan mbabar. Ana kang dadi kemasan, mbubut kayu, gawe ju- ngkat, suweng ireng, suweng wer, digawe saka sungu. Ana kang gawe dandang, kenceng, kendhil saka tembaga. Ana kang dadi pande kreta lsp. Bajingan lan kere kapetung ora ana, awit akeh kang wedi ma- rang wirang isin.

 Ana maneh sing makarya ing laladan/bidhang kabudayan, sing banjur nganakake seni. Ya iku dadi niyaga utawa dadi dha- lang. [ 15 ] Sing akeh² iki mung mujudake pagawean samben. Ning ya ana sing dadi pegawean baku. Ana sing padha suwita / ngabdi marang penjenengane Nata. Abdi dalem niyaga sowane sing mesti seminggune kaping pindho, Ya iku ing dina Senen lan Kemis. Ana sing apangkat: jajar, bekel, lurah, mantri lan sapiturute.

 Abdidalem niyaga kaparingan jenang nganggo tembung : mlaya utawa pangrawit Upamane; Mlayawiranu. Gitapangrawit lspne. Dene jenenge abdidalem dhalang sing akeh nganggo tem- bung; lebda utawa carita.

 Kejaba kasebutcing dhuwur, ana maneh kang padha marsudi marang joged. Ana joged tayud, joged wayang, topeng lsp. sing lerege marang tontonan.

Kesenengane rakyat.

 Yen nuju padhang bulan, wong² sing padha mlaku² urut pekampungan mesti pada ngrungu suwarane bocah² padha pating brengok. terkadang padha gumuyu cekakakan. Iku swarane bocah² sing pada dolanan. Ana sing gobag sodor, jamuran jelungan ecu, kendi gerit lln. Isih akeh maneh. Olehe pada dolanan katon, grengseng lan seneng. Terkadang surak² lan keplok² rame banget nggambarake alame bocah kang murni. Ing wayah awan dolanane: obrog, bentik, bengkat biten ngundha layangan Ispne. Ana sing seneng mancing, mlinteng manuk 11. Ana dolanan sing asipat ngabotohan, kaya ta : jirak, pak pakan miri, kenekeran mandha dhuwit sen lsp.

 Wondene wong tuwa² kesenengane ya warna² kaya ta ngingu puter, dara, blaster; bangsa manuk oceh²an ana kuthilang, bethet, jalak, menco lsp. Ana maneh seneng ngingu kutut. Sing akeh² padha seneng ngrungokake anggunge. Arang² ing nengenake marang angsare. Mungguh panitike manuk kutut kang prayoga diingu kaya mengkene: [ 16 ]

1. Dipirid saka blegere, prabote cucuk, gulu, awak, buntut larswiwi - sarwa dawa / landhung.
2. Wulune gilap.
3. Cekelane ambles,
4. Wangune cucuk nglombok jemprit-dawa, lempeng lan merit - pucuke mbengkuk sethithik.
5. Mripat amba mendolo.
6. Dhadha jembar Luwih becik maneh yen nganggo nggandul.
7. Lakune kaya lakune bebek.
8. Sisik cakar ora pecah.
9. Supit kaku. Iki unine banter.

Istilahe; swarane mbuwang (= keprungu saka kadhohan) Liya saka iku:

1. Driji sikil loro semu putih, arane: Sri Mangepel utawa Sri Sandana. Becik diingu ing wong sing olah tetanen. Wateke tulus kang sarwa tinandur, subur wetune pari.
2. Mripat kuning sumorot, aran : Marcu - jiwa. Wateke: sing ngingu agung rejekine sarta diluluti ing sapepadhane,
3. Mripat sumorot kaya mirah, sing ngingu disihi ing akeh sarta dieringi ing liyan.
4. Muni wektu sore, aran; gedhong minep, wateke becik.
5. Muni wektu esuk, diarani; gedhong menga (tekane rejeki) Wateke becik.
6. Manggung sungsun (sundha) aran: Sidasana serengga. Angsare: sabarang karepe sing ngingu dadi becik.
7. Manggung ing tengah wengi, watake: ana daulat tumekane kabegjan.
8. lsp. - mriksanana buku katurangganing manuk kutut.

 Sakabehing kewan kang diingu, becik diudi/direksa, bisane awake waras. Luwih ² tumrap manuk kutut. Kurungan, wadhah pakan lan omben kudu kerep diresiki. Kala² kudu dijamoni. [ 17 ]Mungguh jamune manuk kutut werna² ;

1. Lombok jemprit sing wis abang sing cilik bae, kira² bisa kolu-diulig² ake ing lengan klentik, njur dilolohake.
2. Dhangkel teki diirisi cilik², wetara sa-gabah² dilolohake. Bisa uga dhangkel teki sawise dikumbah resik, didheplok lembut, nuli dipe. Yen wis garing dirumati. Samangsa perlu, djamokake.
3. Jae, bawang putih, atine kencur, mrica trasi abang, godhong pare lung, dicampuri uyah, dipipis lembut, njur diglintiri cilik², diepe garing; kanggo tandhon.
4. Ispne,

Manuk yen awake waras ngadat gelis gelem muni Wong tuwa² kajaba seneng marang ingon² kaya kasebut ing dhuwur, nduweni maneh kasenengan kang asipat botohan. Jen jagong botohane: belit, thothit, siki, jembrek Isp. Ana sing slikuran, setoteran, homber, pehi Tumrap wong wedok: thothit, kowah (gonggong).

Tumrap wong lanang ana uga sing pada seneng adu jago. Mungguh jago adon iku titikane mengkene :

Yen disawang blegere - mengeluruh - ketok bagus, bagus lan njenggureng. Awak kengkeng, rosa. Nek mlaku sajak gemaib, ning minyik² ketok trincing. Mungguh wijange mengkene :

1. Cucuk bakuh, garing kaya seret aking: ora gampang/angel diangapake.
2. Pakulitane rai alus,
3. Mripat kinclong, bening kaya kaca Pikolche : yen tarung olahe kesit, pinter endha.
4. Cengger gedhe (kandhel), memes Luwih becik maneh yen mrastil
5. Sirah gedhe, ning ya saimbang. sirah cilik, ngecat cilikan aten. Ora kuwat lara
6. Gulu saimbang karo bagean liyane Janggele (balung gulu) cendhak².
7. Swiwi landhung akuwung.

[ 18 ]h. Buntut kempel. Sokur bage nguceng mati.

i. Brutu gedhe, rada longgar saka badan, ora kraket,

j. Supit kaku lan keket,

k. Pupu gepeng (nyuthang gangsir).

I. Cakar garing. atos - tekan driji.

m. Driji dawa², merit Pengapite penunggul megar metu,

n. Katel tipis / trepes Pikolehe ; trincing.

 Jago iku (= warnane wulu ) werna². Ana sing abang. Abang tuwa, abang semu ireng. Ana sing ireng, putih, lurik, klawu wido Isp,

 Ing lingkungane botoh² jago ana istilah „ules mapan“. Sing jeneng ules mapan mono wulu ing dhadha bleg ireng” Wulu bagean liya upamane abang, ning wulu ing dhadha bleg ireng Jeneng : ulese mapan². Ules mapan bisa nyumbang kebagusan, lan nduweni watak tanggon. Mula ya dadi pilihan. Jago abang yen cakare putih, aran abang — srana Mustikaning abang srana iku, yen, cenggere wilah, jalu canthel buntut mubal (putih). Adat nduweni kaluwihan, Ning arang anane.

 Jago abang sing cakare kuning, aran wiring kuning. Yen cakare ireng arane: wiring galih.

 Jago wiring kuning, yen ing ngisor jalu begian ngarep (gares) ana sisike kemroyok, diarani : brongsong-tanjung- karang

 Jago klawu yen sikile (cakar) ireng aran ; klawu ketek. Miturut golek ing tlatah Boyolali, ing desa Pilangdhoyong, yen metoni jago klawu kethek, kuwat dipayungi. Lire menangan banget. Kaya dene jago kedhanyangan utawa kejiman, Nganti ing biyen goteke akeh Pangeran² kang ngupaya mrana. Ning ya arang banget metoni (anane ).

 Jago klawu kethek yen jenthike sisike pecah diarani ; pandhita pasang walat.

 Kaya mengkono werna² banget arane jago, sing kagawa saka ules lan kaanane perangane badane. [ 19 ]

TETUNGGANGAN LAN DALAN.

Wektu samana wis ana sepur. Dene dununge stasiun ana ing : Purwosari, Balapan lan Jebrês. Lakune trem kang lumebu kutha Sala saka Purwosari menyang Jebres metu ril kanthi digered ing jaran teji, 2 (loro) dikusiri. Kusire karo nyendhali gentha, kang muni ; neng - neng - neng.

Ing Gladhag ngarep Beteng ana haltene trem Pager lan payone saka seng. Lakune trem saka Gladhag liwat kreteg kali Pepe. Pasar gedhe Warung pelem mengalor tekan setasiun Jebres. Pamasange ril turut ing pinggir ratan gede iring wetan. Trem kang mangetan menyang Sangkrah durung ana.

Kreta andhong durung akeh, Sajrone kutha Sala kang ngingu reta andhong kira-kira mung ana patang panggonan. Kang kapetung akeh reta jarane kanggo andhong ya iku kagungane Bandara Raden Mas Harya Dipaningrat (nDara Kembar). Tilas daleme ing wetane prapatan pasar Gemblegan, kidul dalan marep ngalor, ing sangarepe S.D. Kristen.

Uga ana kreta kang mung kanggo sedhiyan pundutan saka Kraton, karan kreta daleman. Sing ngingu Mas Ngabei Manguncarma, daleme ing Nonongan.

Kusir kerta andhong - kanggo umum - penganggone ; kathok clana, klambi potong mangkok putih saka mori. Gulon lan lengene kaprenah ing ugel² dibleg jingga abang, ambane watara 3 cm.

Ana maneh kreta duweka Hotel Slier. Dhek samana ora ana hotel liyane, kajaba Hotel Slier Iki mung kanggo methuk dhayoh menyang setasiun Balapan, sing arep nginep / mondok ing Hotel Slier.

Kusir kreta daleman lan kreta hotel Slier, penganggone : clana putih klambi toro (sayak) warna biru nom lorek putih sasada. Topi bunder saka pring, diplitur. Kusir kreta para / kreta padinan ing Kraton, penganggone : clana putih, klambi toro abang saka kurasi Iket wulung, topi pring diplitur. [ 20 ] Kang kagungan titihan kreta kajaba kraton, Kangjeng Gusti Mangkunagaran Tn. Residen. Pepatih Dalem kretane biolet kust. Kangjeng Pangeran, para Bupati, santana Dalem Riya, Mayor, Bupati anom (Kliwon), kretane biolet utawa siyas.” Jaran kanggo narik jaran teji, jaran poni - turunan teji.

 Antarane Grogol tumekane Bacem tetunggangane dhokar utawa cemumuk. kagered ing jaran siji. Nanging ya oro akeh cacahe. Malah racak manawa ana wong kang lelungan adoh, tunggangane nyewa grobag sapi. Anggone lungan kang mesti sabrayate kaya wong. alih²an. ngGawa klasa bantal, piranti olah² lan bahan pangan kanggo ing dalan.

 Cacahe wong lungan kang lumaku ing dalan² pating klecir kena dietung. Papan kang kapetung reja, wiwit esuk tekan sore kehe wong mlaku kira² mung antara ana wong 100 - 200 an. Kreta kang liwat kurang luwih mung ana 10 - 20 kreta / iji. Dene papan sepi, kaya dalan Tipes, Panularan, ing saben dinane prasasat ora ana wong liwat, arang diambah reta.

 Ing sarehne wektu semana dalan² durung ana kang diaspal, kajaba mung diurug lemah lan krikil, mula lakune kreta iya rekasa. Lunga menyang Kartasura bae kretane kudu ditarik jaran papat, yen mung jaran loro ora kuwat. Yen ana wong lelungan arep tilik sedulur, kang omahe cedak kali utawa bengawan, lakune padha nunggang prau. Kang duwe jaran yen lelungan adoh, lanang wadon pada nungang jaran, kanthi nggawa wong kang dikon nuntun jaran, kang ditunggangi dening wong wadon Tetunggangan bangsane sepada, motor, durung ana.

BAB TONTONAN.

 Kaanane tontonan ing wektu samana, gambar idup, wayang wong. kethoprak durung ana Kala² ana tontonan barangan, ya iku : ledhek slompret, kethek ogleng, ledhek kalongking, reyog jathilan ledhek barangan kang pengangone : gelung gedhe [ 21 ]gelung gedhe nganggo kembang, cundhuk jungkat jeruk saajar mawa mripat inten utawa nagur; kembenan nganggo peniti, kalungan, jarike bathik ngliga sarira. Slendange sampur sutra biru, ijo, abang, kuning lsp. salah siji endi sing disenengi, Gamelane gamelan gedhe, gonge nganggo gayor. Tanggapane sababak (segendhing) setali (25 sen); sajame seringgit. Yen nuju begja ditanggap ing wong kang pinuju duwe kaul, utawa dening priyayi kang munggah pangkate kang nganggo nekakake dayoh Pananggape sarana ditelas ngarti puluhan rupiyah). Banjur ledhek mau kanggo joged tayub, diajoni dening dhayoh kang padha teka genti². Ing adat nganggo omben² inuman keras, nganti akeh kang padha mendem.

Ing sasi becik, kaya ta ing sasi Jumadilakir, Rejeb lan Besar, akeh wong duwe gawe mantu Tumrap priyayi luhur totonane : wireng, pethilan Gatutkaca - Antareja, Penthul - Tembem, Handaga - Bugis utawa wayang lulang. Dene priyayi lan wong² kang cukup, kang mesti tayuban. Rehne wektu semana durung akeh ledhek, mula sadurunge tempuking gewe, kudu wis golek ledhek, ngonggo manjeri.

Saben ana tayuban, wong kang pada mendem banjur pada kerengan. Terkadhang pancen wis padha incim²an ing sadurunge, muli golek dhadhakan. Olehe kerengan terkadang nganti suduk²an keris, ning padha ora pasahe Marga padha bandhole. Pancen dhek samana akeh wong kang ngudi marang atosing balung, kandeling kulit Akeh uga kang padha duwe mesail, kaya ta: wesi kuning, lulang-bo lan-dhoh, mira dlima badhar besi lsp, kang bisa njalari nuraga.

Ing sasi Dulkangidah akeh wong duwe gawe tetakan, Carane bocah kang ditetaki digawa menyang ngebongan, nganggo diiring ing reyog Lakune mulihe, reyoge tansah jejogedan turut dalan. Yen ngliwati dalan prapatan reyog kekiter nganggo perang²an ing sawetara suwene Gegamane pedhang (kayu) utawa gada. [ 22 ] Yen dudu reyog kang ngiring utawa njajari: slawatan. Ya iku santri nabuh terbang, kanthi dhikiran. Unine trebang Tong tak, tong tak, tongbrung, tong brung. Ing bengine nganggo rodatan/santri suwaran (laras madya). Kang akeh² duwe gawe tetakan mono kanthi nanggap wayang lulang sedina sewengi.

 Kang kerep ana tontonane, ya iku saben selapan dina sepisan kabener tingalane Kangjeng Pangeran Harya Cakranagara, kang tilas daleme bageyan buri saiki dianggo Pegadean Negeri Cokronegaran. Tontonane solan - salin, ya iku; penthul tembem, kang njoged abdi dalem canthang-balung kraton, jeneng Crema lan Capana. Yen wireng cebol, dhapukan kang njoged sing dadi Gathutkaca cebolan jeneng Ketel, ya iku cebolan kang cendhek dhewe. Antarejane cebolan aran Ngadiya, dhuwure sairib karo Ketel. Yen Andaga - Bugis, kang dadi Andaga cebolan jeneng Gandhen. Dene kang dadi Bugis cebolan kang aran Teko. Kajaba cebolan kang dadi wireng, ana maneh abdi cebolan kang rosa. Yen caturan karo sapa bae cara mlayu (Indonesia). Sing siji aran Kacowa, sijine si Mus. Cebolan loro iku maune pemain kumidi kuda. Pinuju main ana Sala kene, banjur dipundhut dening Kanjeng Pangeran Cokronagoro, Kajaba iku isih ana maneh abdi dalem cebolan sawatara.

 Kanjeng Pangeran Harya Cakranagara iku pangeran sepuh. Misuwur asmane, gedhe pangaribawane. Senajan Kraton utawa pangeran sak Sala ora ana kang kagungan abdi klangenan cebolan, bucu, kesot, kajaba mung Kanjeng Pangeran Harya Cakranagara dhewe. Dene pangkat saka Beteng (Walanda) dadi Overste mula iya kajen keringan.

 Wiwit malem 21 tumeka Bakda Pasa tontonane warna, ya iku ; jenggi lan bloemencorso, diyane oncor pirang² Parane ngumpul menyang Kebon - Raja (Sriwedari), kang ing kono ana tontonan main api utawa kembang api. Saben malem ganjil ing emper omahe wong² disumeti ting dluwang manca warna, asri dineleng lan nggambarake „urip seneng". [ 23 ]Bocah² padha lumaku gegrombolan turut dalan padha nggawa ting karo muni bareng; thong-thong heeeek. Bah Gareng mati mendelik. Ora lali tinge kobong. Kaya mengkono agawe reja regenge pekampungan.

 Klebu ewoning tontonan uga, ya iku yen ana layon liwat. Layone ditrebela, dipikul ing wong papat genten-genten dening kang padha layat nganggo dipayungi. Tumrape wong lumrah payunge payung dluwang. Tumrap abdi dalem utawa priyayi tanda pangkate. Kang ora kebener mikul, lumaku ana burine layon. Ing ngarep layon lakune wong kang nggawa kutug, diwadhahi ing sosog, maejan. lan bokor isi dhuwit kanggo sawur. Wujude sawur iku dhuwit sen digebeg nganti menceret, diwor karo beras kuning Yen lakune layon ngliwati dalan prapatan, dhuwit sawur disebarake, dirayah para wong miskin kang ngintil lakuning layon.

 Modin kang lumaku njajari layon dadi pangarepe dhikiran Dene dhikirane mengkene: Lha illah-lha illolah, Mokhammaddun Rasullolah. Samenenge modin dhikiran, disambung/ditirokake dening para kang padha layat bebarengan, nganti tekan kuburan. Suwarane gumrenggeng agawe regenging lakune layon. Kang padha layat ora ana kang guneman karo kancane, kajaba mung dhe dhikiran kaya kasebut ing dhuwur Tumindak kang kaya mengkono iku, kang layat katon anggone melu belasungkawa.

 Menawa ana sedan - ana bangsa luhur seda akeh wong² ing pekampungan lanang wadon, tuwa-anom, gedhe cilik padha merlokake nonton lakuning layon kanthi nyegat ing pinggir ratan kang bakal diliwati. Mungguh pangruktine trebeia dibuntel mori putih di wiru² dicara kembang, ditunggangake kreta layon, katarik jaran teji papat. Jarane dikrudhuki mori putih. Kusir lan keneke nganggo slempang mori putih Topine pet, ing buri nganggo eblek saka mori putih. Lakune kreta ora rikat, mung mlaku. Jarane dituntun ing kenek papat, ana kiwa tengene jaran. Kusire lungguh ing kusiran, nyekeli lis. [ 24 ]Layon dipayungi ana sisih kreta. Sakiwa tengene kreta lakune prajurit kang ngurung-urung kanthi nggawa tumbak. Landheane tumbak kablebet mori putih. Sandhangane, iket wulung, aslem-pang mori putih. Topine pet ireng, ing buri diembeli mori putih; tanpa sepatu. Mangkono uga para kang tumindak nggawa payung kutug, bokor isi sawur, mayan. Modin lan liyane uga pas dha nganggo slempang mori putih.

Para priyayi kang padha layat, mlaku. Panganggone lanang wadon klambi ireng, jarite latar ireng. Priyayi lanang kerisan sabuke putih. Kang tumindak dhikir mung para santri, kang lumaku ing sangarepe kreta layon. Dene para kang padha layat mung padha meneng, ora caturan lan ora melu dhikir.

Manawa nganggo pakurmatan tambur, kang nambur abdi dalem prajurit kraton, lakune njajari layon. Lagune Rara nangis, suwarane angereseresi.

Ana maneh tontonan wayang lulang kang kanggo miradati bocah kang diruwat. Dene bocah kang kudu diruwat iku cethane kaya ing ngisor iki:

1. Ontang-anting, anak lanang siji ora duwe sedulur.
2. Unting unting anak wedok siji ora duwe sedulur.
3. Lumanting, bocah kang lair tanpa ari².
4. Sarimpi anak papat wedok kabeh.
5. Saramba„„lanang kabeh.
6. Pandawa anak lima lanang kabeh.
7. Pandhawi anak lima wedok kabeh.
8. Madangake anak lanang 4, wedok siji.
9. Ilip ilip anak wedok 4, lanang siji.
10. Uger²/lawang ). anak lanang loro.
11. Kembang sepasang, anak wedok loro.
12. Gedhana - gedhini, anak² sing lanang kang tuwa
13. Gedhini - gedhana, anak² sing wedok kang tuwa
14. Sendang kapit pancuran, anak 3 wedoke ing tengah.
15. Pancuran ingapit sendang, anak 3 lanang ing tengah. [ 25 ]KRAMEAN SEKATEN.

Saben sasi Mulud (Rabingulawal) ing kutha Sala ana tontonan, kang diarani Sekaten, manggon ana ing alun² lor. Sekatenan iku kramean krajan Islam. Anane wiwit jaman Demak, diuri² nganti seprene. Dhek jaman isih sugenge Ingkang Sinuwun P. B. X (sepuluh), kramean Sekaten isih rame banget, ora kaya saiki.

Ing alun² Lor didegi omah², los² lan bango² pirang². Kabeh iku asipat darurat, mung kanggo sajrone kramean Sekaten. Bangunan darurat iku kanggo sedhiyan enggon tontonan werna-werna, toko², restoran², lan warungan jajanan warna². Ing padatan tontonan dipapanake ing sisih wetan lan kidul. Dene ton-tonane kaya ta; gambar idup, wayang wong, soreng, kethoprak, Langen driyan, sulapan, lsp. Kabeh² mau tontonan barangan. Sing akeh² saka liyan daerah. Swaraning gamelane rame umyung, keprungu kadi kadohan, ndedudut ati. Kajaba tontonan, kerep uga ana, draimolen, kanggo mbebungah bocah². Merga mubeng seser. Lungguhane wujude werna². Ana sing arupa jaranan, pepethan macan, singa, ana sing lugu kaya bak reta, kursi lsp. Bocah² padha seneng nunggang, nadyan nganggo mbayar.

Toko ya pirang². Wis taa.... jeneng tokooo... ngalih utawa toko tiban. Sing didol ya werna² banget. Sasat apa kabutuhane wong urip, ing sekatenan kono ana Kari nari dhuwite. Sing sandangan, rerenggan anggon² emitasi apa sing asli. Upane gelang kalung lspne. Rerenggan omah, piranti dhahar ( = service ), piranti pawon sapepake. Dolanan bocah, werna² butuh gangsingan bumbung ya didoli.

Terkadang ya ana pameran utawa seteling (tentoonstelling) asil kerajinan rakyat. Saka bahan pring, penjalin kanggo barang nam²an. Bahan kayu, balung, gadhing, penyu, salaka, kuningan lspne-lspne. [ 26 ]Barang² asil kerajinan iku dipamerake ora mung supaya dideleng ning uga kena dituku, endi sing dibutuhake. Sugih tuma, jaring tuma (suri) ana. Sing doyan ngrokok, butuh pipa,..! Apa sing (saka) balung, sungu, gadhing, apa sing saka kayu. Kari milih.

Kesel mubeng² nenonton... kari menggok, njur lenggah Ngersakake dhahar, apa mung ngunjuk, ngiras ngirus ngilangake sayah. Unjukan werna². Dhawet Ponorogo ya ana. Dhaharan ya werna². Apa dhaharan cap angkring, apa sing masakan restoran, sing rasane enak². Restoran gedhe cilik okeh. Arep mblendhukake weteng,..klakon. Waton dhuwite cukup.

Pancen kramean Sekaten iku sawijining hiburan rakyat sing wigati, sing ampuh. Luwih² tumrap para mudha. Terkadhang kala² kaya² rumangsa wegah mulih. Saya yen mbeneri udan widadari, sing agem²ane maneka warna. Ana sing aklambi kuning, ana sing aklambi jambon, abang, ijo, biru lspne, miturut senengane dhewe². Mengkono uga slendhang utawa sentiere Nganggo rinengga ing sosotyadi pating galebyar, amimbuhi sulistiyaning warna/rupa. Ora jeneng kladuk, yen diucapna akeh widadari dharat, utawa „udan widadari".

Ana ing Sekatenan wong ora mung oleh kalodhangan bisa makani mripat, ning uga kanggo makani ati. Ati susah digawa mlebu ing Sekatenan, sanalika bisa lipur. Hati patah, bisa nyathok „harapan baru".

Ing pamuji muga² ing jaman saiki bakal bisa muncul maneh : kramean Sekaten" kaya jaman wingi²,

Bangunan darurat sing kanggo enggon tontonan², toko², restoran² lspne iku kang yasa Pamarentah Kepatihan (Kasunanan). Kang padha manggon cukup mbayar sewan. [ 27 ]Wetara kurang seminggunan saka wiwite kramean Sekaten, bajingan² lan pencopet² sakutha Sala padha dicekel, ditahan ing Pakunjaran. Mengkono iku njaga katentremane wong² sing padha nonton sekaten. Senajan mengkono iya ora weya, isih dianani pejagan polisi kang kuwat. Uga di samektani tenaga² lan piranti² "pemadam kebakaran" dening Pemerintah kanggo njaga keslametan.

Kramean Sekaten diwiwiti tanggal 6 (enem) tumeka tanggal 12 sasi Mulud, kanthi tengara unine gamelan Sekaten wiwit jam 17.00 (5 sore). Ing sadurunge gamelan wis dirakit ing bangsal², ing sangarepe Masjid gedhe Kang ditabuh dhisik gamelan kang ana ing bangsal sisih kidul, aran Kyai Guntur Madu: gendhinge Rambu Samenenge gamelan ing bangsal kidul disambung unine gamelan ing bangsal lor, kang aran; Kyai Guntur Sari; gendhinge: Rangkung. Panabuhe gamelan terusan rina wengi. Lerene mung yen mbarengi salat isyak, subuh, luhur, asar, magrib lan yen pinuju malem Jumuah tumeka Jemuahan. Kang nabuh para abdi dalem niyaga Kraton. Tumindake nabuh giliran, ing saben dina salin utawa ganti niyaga. Menganggo cara Jawa ganep, ya iku jarikan, klambi atela ireng, kerisan, nganggo kuluk, kalung samir. Para niyaga kang kwajiban arep nabuh, watara kurang 10 dina saka tanggal 6 sasi Mulud, wis padha nglakoni sesirik ana omahe dhewe. Upamane mutih, ngrowot, nyirik uyah lspne, sajrone 7 dina. Sarampunge nglakoni sesirik njur slametan (dikondangake). Anane tumindak mengkono, pamrihe panabuhe gamelan bisaa rahayu slamet sakulawargane. Amarga duk samana pancen isih akeh walang sangkere (rubedane). Munine gamelan Sekaten kang sepisanan, katemtokake ing tanggal 6 sasi Mulud jam 5 sore. Bubare tontonan Sekaten ana tanggal 12 sasi Mulud, jam 12 awan, kang lumrahe diarani Bakda (Bedhol payung) Malam Bakda gamelan Sekaten watara jam 24.00 (12 bengi) wis ora ditabuh Jam 6 esuk dikondurake bali menyang Setinggil tanpa upacara. [ 28 ]Dina Bakda ing kraton dianani pasowanan gedhe. Watara jam 5 esuk wus keprungu unine gamelan kodhok ngorek, kang di tabuh ana Setinggil. Lan unine gamelan carabalen kang katabuh ing daleme para abdi-dalem Bupati. Suwarane umyung agawe regenging praja. Watara jam 7 esuk gamelan kang ditabuh ana ing daleme para Bupati padha dipikuli, digawa menyang alun² Lor. Turut dalan ditabuh, gendhinge carabalen, munggang. Lakune gamelan kanthi diurung-urung abdi dalem Panewu lan Mantri, krerehane Bupati kang kagungan gamelan. Satekane ing alun² gamelan mau kapapanake ing omah²an blak²an apayon seng. Turut tritis dipasangi plisir gula klapa (merah putih) Omah mau diarani "pagongan". Dene mapane pagongan Lor ringin-kurung kang Wetan, ana Gladag ngarep Beteng. Menawa pisowane Kanjeng Gusti Mangkunegara, Pepatih dalem, Tn. Gubernur ngliwati pagongan mau, gamelan ditabuh munggang, minangka kanggo pakurmatane. Watara jam 9 esuk titihan dalem gajah aran mBok Rara Saat dipaesi. Ing gegere ditumpangi slebrak bludru diblundir benang emas. Dicencang ing balok gedhe saka kayu jati kang ditancepake jero lemah, aran wantilan. Dununge kaprenah sakidul wetane gapura Masjid gedhe. Lakune mBok Rara Saat saka kandhange ing kampung Gajahan tumekane alun² Lor kanthi diarak (ditutake) para abdi dalem srati, kang menganggo dodotan, klambi sikepan gedhe, kulukan. Penencange gajah mau sikile ditaleni rante gedhe oleh wantilan.

Kaprenali lor stamplat Bemo ing alun² Lor dhek semana ana bangsal gedhe blakan. Yen Bakda kanggo papan palerenane kreta titihan dalem Kyai Garuda Kencana, Kreta iku katarik jaran teji cacah papat. Kusir, kenek manganggo pantalon pameran (bakdan), sumadhiya ana bangsal kono. Bangsal iku diarani bangsal pakretan. Titihan dalem jaran dipakehi nganggo ebek²an, slebrak bludru sinulam benang emas, Katuntu para abdi dalem gamel menganggo dodotan, klambi sikepan gedhe kulukan, Manggon ing bangsal payon seng, kaprenah lor - saiki kantor pulisi- aran Bangsal Pandengan. [ 29 ]Abdi dalem prajurit Kraton menganggo grootnen pantalon Klambi jas saka bakal sersi ireng, topi pat ireng nganggo bulu² saka bobat putih, gegamane bedil Repetir, ngadeg djejer (baris) wiwit ngarep pagelaran sisih wetan, manggon ing salor lan sakidul ringin kurung kang wetan Dene kang sisih kulon manggone barisan iya ana saler lan sakidul ringin kurung kang kulon. Saben adege prajurit 10 dilet-leti rontek (gendero cilik) ditan capake ing lemah. Mungguh tetindhihi barisan mau para Opsir. Dene para Kaptin, Mayor lan Kolonel kang mriksa barisan padha nunggang jaran teji, manggon ana topengan pagelaran. Prajurit kang kuwajiban ngunekake mriyem sumadhiya ana sacedhake mriyem.

Miyose ingkang Sinuhun saka jero Kraton watara jam 11 awan. Dijajari para abdi dalem kang padha ngampil pusaka mawarna-warna, banyak dhalang sawung galing, Tedhake ingkang Sinuwun kalayan dharat disongsongi gilap aran Kyai Sagara Muncar. Dalan kagem langkung digelari babud. Sawingkinge ingkang Sinuwun ngarubyug para abdi dalem putri, disepuhi Nyai Menggung (abdi dalem bupati wanita) padha ngampil pusaka kang dadi adat tata carane Kraton. Miyose ingkang Sinuwun dikurmati unine musik, gamelan kang ana Setinggil. lan gamelan kang ana ing pagongan alun² lan ing Gladag. Swarane umyung, agawe asri lan regenge pasamuan. Swasana ing pasewakan sidhem premanem datan ana sebawaning walang salisik.

Nalika ingkang Sinuhun rawuh ing Setinggil Tn. Gubernur, Kanjeng Gusti lan para Administratir Walanda padha ngadeg, kurmat. Ingkang Sinuwan banjur lenggah ing dhampar. Ta. Gupernur lenggah ing kursi jejer karo ingkang Sinuwun. Ana bangsal salore bangsale Kanjeng Nyai Setom. Dene ing platarane bangsal kang dilenggahi ingkang Sinuhun karo Tn. Gupernur, lenggahe Kanjeng Gusti Mangkunagara, para Kanjeng Pangeran Pangageman dodotan ngumbar kunca, ngliga sarira, ngagem makutha mathak. [ 30 ]Para Administratur Kapten Arab lan Kapten Cina lenggahe kursen. Pengagemane Kanjeng Gusti Mangkunagara grootnen ireng cara militer. Dene para Tn. Administratur, Kapten Arab, Kapten Cina padha menganggo pantalon, jas bukak ireng kang diarani jas roki (jas bukak ing buri dawa), dhasi putih. Pepatih dalem sapanekare Bupati, Wadana Kliwon, Panewu, Mantri Lurah Beke, jajar, lenggahe handher lesehan sila ana ing babut, klasa lan lampit ana ing pagelaran. Pangagemane padha dodotan, klambi sikepan gedhebludiran, kulukan Sawise ingkang Sinuhun lenggah, unine musik lan gamelan banjur pada meneng.

Ora antara suwe wetune gunungan saka Kraton cacah 30 iji, dipikul abdi dalem Nandon. Saben gunungan siji dipikul Nandhon papat. Gunungan mau ana kang lanang lan ana kang wadon. Kang lanang lincip, kang wadon papak. Gotek dedongengan, siji²ne gunungan mau minangka slametane siji² ning wuku. Ana jero Kraton didongani donga Buda. Ana ing Masjid didongani donga Islam.

Mungguh ubarampe lan wujude gunungan, ya iku: pring digawe kaya kurungan, dhuwure watara 1 m. Dirobyong² opak lempeng, rengginang, terong, lombok pirang². Kabeh mau mentah disunduki, ditancepake ing godhong kang kanggo ngrukub kurungan. Sakubenge kurungan dikanthili endog pitik mateng pirang² jinah dironce. Sajerone kurungan sega wuduk, ingkung pitik bumbu lembaran sapirantine. Kurungan mau katumpangake ing ancak pesagi, dawa lan ambane watara 2 m. Ancak mau kang digawe kayu jati, ing sakubenge dipasangi plisir gula klapa.

Lakune gunungan menyang Masjid gedhe, diurung-urung prajurit saka Baki nggawa tumbak. Kagrubyuk abdi dalem Bupati kang nampa urak sapanekare, kanthi pada dipayungi. [ 31 ]Kang njajari ana ngarep gunungan abdi dalem canthang balung karo jejogedan, kairing gamelan dipikul, ditabuh gendhing cara- balen. Satekane ing masjid gedhe, sarampunge didongani, ana endhog, opak, terong lspne sing kanggo ngrobyong² dirayahake ing plataran Masjid. Mung kang awujud sega sapirantine, diparingake marang para Bupati lan para penggede kang nindakake kuwajiban ing dina Bakda iku.

Abdi dalem canthang balung lan para Bupati sapanekare kang padha grubyug gunungan banjur bali menyang pagelaran, Ora antara suwe keprungu unine drel, ya iku unine bedhil sinambung unine mriyem telung rambahan. Samenenge drel ingkang Sinuhun jengkar, kondur angedhaton. Pasowanan bubaran.

Ing ngarep wis diterangake, yen kramean Sekaten dipungkasi ing tanggal 12 Mulud/Rabingulawal Dina iku tiba dina wiyosane K. Nabi Muhammad s. a. w. Dadi Sekatenan, mengku karep uga ngurmati dina wiyosane Kangjeng Nabi. Kaya mengkono iku pancen wis dadi pagedhongane kang kagungan moga. Mula bukane mung awujud unining gamelan kang tinabuh ing plataran Masjid. Iku mijil saka usule njeng Sunan Kalijaga, ing musyawarah agama, kang dianakake dening Kraton Demak duk ing kuna. Usul ditampa, banjur katindakake, lestari nganti saiki.

---0O0--- [ 32 ]Ing ngarep wus katerangake, menawa wektu samana kaanane wong² pakampungan atine padha nrima, ora ngangsa. Mula uripe iya padha tentrem. Yen pinuju mangsa ketiga lan pinuju padhang bulan wong² pakampungan seneng padha dolan sanja menyang omahe tangga teparone kang dianggep duwe kawruh.

Tekane ing kono banjur linggihan nggelar klasa ana latar. Wedangan pacitane pohung godogan. Kaanane sanjan kaya mangkono iku wis kaanggep kanikmatan ing uripe. Dene kang dirembug kajaba crita lan dedongengan, kadhang kala uga pirembungan kang isi kawruh kang migunani tumrap masyarakat. Kang duwe omah miwiti rembugan bab ala becike petung kanggo nikahan, tetakan, ngedegake omah lspne. Terange kaya mengkene:

1. Wataking sasi.
   1. Duwe gawe sasi Sura, ora becik: sugih utang.
   2. „ „ „ Sapar, ora becik; nemu piala.
   3. „ „ „ Mulud, ora becik: mati salah siji.
   4. „ „ „ Rabingulakir ora becik sok padudon
   5. „ „ „ Jumadilawal, sok kwirangan
   6. „ „ „ Jumadilakir, sugih bandha.
   7. „ „ „ Rejeb, becik sugih anak lan bandha.
   8. „ „ „ Ruwah, becik nemu raharja.
   9. „ „ „ Pasa, ora becik nemu duraka,
   10. „ „ „ Syawal ora becik tansah lara.
   11. „ „ „ Sela, ora becik tansah susah.
   12. „ „ „ Besar, becik sugih bandha.
2. Wataking dina lan sasi kanggo tempuke gawe.
   1. Rahayuning sasi Sura ana dina Rebo lan Kemis. Sarjuning sasi dina Jumuwah. Sangaring sasi pasaran Legi
   2. Sasi Sapar kaya sasi Sura.
   3. Rahayune sasi Mulud ana dina Jumuwah. sarjuning Sasi ana dina Setu lan Akat. Sangaring sasi pasaran Legi.

[ 33 ]

4. Sasi Rabingulakir kaya sasi Mulud ; mung sangare Paing,
5. Sasi Jumadilawal kaya sasi Mulud : sangare Paing.
6. Rahayune sasi Jumadilakir ana dina Setu lan Akat Sarjuning sasi ana dina Senen Selasa, Sangaring sasi pasaran Paing.
7. Sasi Rejeb, Jumadilakir ; sangare Pon.
8. Sasi Ruwah kaya Rejeb, sangere Pon.
9. Rahayune sasi Pasa ana dina Senen lan Selasa. Sarjuning sasi ana Rebo, Kemis. Sangare Pon.
10. Sasi Syawal kaya sasi Pasa ; mung sangare Wage.
11. Sasi Sela kaya sasi Sawal.
12. Rahayune sasi Besar ana dina Rebo. Kemis. Sarjuning, sasi dina Jumuwah Sangare Wage.

c. Pitung Iladuni / Wataking dina kanggo duwe gawe.

1. Jumuwah 1 oleh rijeki : II oleh begja.
2. Setu IV oleh guna raharja ; II oleh guna dadi mungsuh.
3. Akat II oleh harja salawase ; IV oleh harja gedhe.
4. Senen I + II oleh guna karya ; Senen IV oleh guna harja sakajate.
5. Slasa II + IV nemu harja gedhe salawase.
6. Rebo I + II nemu harja ; Rebo IV diasihi wong gedhe.
7. Kemis III + IV nemu slamet, sugih sanak, disihi sapa bae.

d. Petung panca suda kanggo nikahake penganten.
Anjupuka neptuning dina lan pasaran, Jumuwah neptune 1; Saptu 2: Akat 3; Senen 4; Slasa 5: Rebo 6; Kemis 7: Neptune pasaran : Wage 5; Pon 4: paing 3: Lege 2: Kliwon 1.

Lamun gunggunge neptu dina + pasaran tinemu :

7. Nuju padu ; watake penganten utawa wong tuwane tansah tukar padu salawase

2-8. Demang kandhuruan ; watak padha karep lara.
[ 34 ]
 1-8.   Demang kandhuruan : watake padha kerep lara.
 4-10. Mantri Sinaroja : watake nemu bungah lan seneng.
 3-9.  Sanggar Waringin : watake nemu harja + seneng.
 5-4.  Menjangan ketawan : watake gelis pisah + nemu susah.
 6 12. Nuju pati : watake enggal mati salah siji.

e. Dina tali wangke.
Sarampunge janggone norangake bab watake sasi lan dina, dina, disambung rembuge tanggane kang melu linggihan Nerangake sa si kang ana dinane tali-wangke ya iku:

1. Sasi pasa , dinane taliwangke : Jumu'at Kliwon.
2.  " Sawal,  "   "     : Setu Legi.
3.  " Sela,     "   "     : Seuen Paing.
4.  " Besar,  "   "     : Slasa Pon.
5.  " Sura,     "   "     : Kemis Kliwon.
6.  " Sapar, ora ana dinane taliwangke.
7.  " Mulud, dinabe taliwangke : Jemu'ah Legi.
8. Sasi Rabingulakir , dinane taliwangke : Saptu Paing.
9.  " Jumadilawal,  "   "   : Senen Pon.
10.  " Jumadilakir ,   "   "   : Slasa Wage.
11.  " Rejeb    ,  "   "   : Rebo Kliwon.
12.  " Ruwah    ,  "   "   : Kemis Legi.

Murih raharja ing uripe, yen lelungan lan nitisake wiji aja mbeneri dina taliwangke. Warile ora becik.
Dene becike dina taliwangke iku kanggo miwiti gawe pager, wa teke slamet.

Tangga liyane nyambungi, nerangake bab tibane wahyu Ila-Ilatul Kadri. Ing sasi Pasa wiwit tanggal 17 akeh wong mlaku² ing wayah bengi. Perlu arep nyumurupi tumurune wahyu Ila-Ilatul Kadri Miturut pangandikane para leluhur ing jaman kuna, tumurune wahyu mau ana pathokane, ya iku tibane tanggal sepisan sasi Pasa ana ing dina apa Yen tibane tanggal sepisan ana dina : [ 35 ]

1. Akad   , tumurune ana malem tgl, 27, jam 03.30,
2. Senen  ,   "    "    "  " 29, " 04.00.
3. Selasa  ,   "    "    "  " 28, " 01.30.
4. Rebo  ,   "    "    "  " 29, " 04.30.
5. Kemis  ,   "    "    "  " 23, " 04.00.
6. Jumuah ,   "    "    "  " 29, " 05.00.
7. Setu  ,   "    "    "  " 21, " 03.30.

Sarampunge nerangake tumurune wahyu kasebut, banjur dimanggakake deniag kang duwe omah. mbaleni suguhan wedang lan pohung godhogan diserbu nganti resik. Sawise iku ana tamu sing cluluk: "Waaah ----, saking gayenge rerembugan. ngantos sami supe teng wanci. Jebul empun bedhug bengi" Dhayoh liyane ngusulake bubaran. Besuk malem Jemuah ngarep bae diterusake manggon ing omahe Usul disarujuki, nuli bubaran, mulih menyang omahe dhewe².
Temenan, ing dina malem Jemuah candhake, ana wong sawatara padha teka ing omahe Pak Guna.-
Mengkono jenenge wong kang duwe usul ing pirembugan kang kepungkur Sawise tata lungguh ing sawatara, nuli metu suguhan wedang lan ketan oran².

Lintang kemukus.
Suguhan dirahapi, sinambi ngomongake kang padha digarap ing awane. Bareng padha meneng. kang duwe omah, Pak Guna wiwit guneman, ngandikake bab lintang kemukus. Metune lintang kemukus iku dadi ngalamating praja. Miturut pangandikane para leluhur kuna kang dianggep dadi kapercayane:

1. Yen ana lintang kemukus metu ing: Wetan, ngalamat ana ratu sungkawa, Para nayakaning praja padha ewuh pikirane, Wong desa akeh kang karusakan lan susah atine. Udan deres. Beras pari murah, emas larang.
2. Kidul-wetan, ngalamat ana ratu surud (seda), Wong desa akeh kang ngalih, udan arang. Woh²an akeh kang rusak, Ana pageblug, akeh wong lara lan wong mati. [ 36 ]

   Beras pari larang, kebo sapi akeh kang didoli.

3. Kidul bener, ngalamate ana ratu surud (seda). Para pang gedhe padha susah atine Akeh udan. Karang kitri wohe ndadi. Beras pari, kebo sapi murah regane. Wong desa padha nalangsa atine, ngluhurake pangwasane Pangeran kang Maha Suci
4. Kidul kulon, ngalamat ana ratu surud. Wong desa padha nindakake kabecikan. Beras pari murah. Karang kitri wohe ndadi. Kebo sapi akeh kang mati.
5. Kulon bener, ngalamat ana jumenengan Ratu Panggede lan wong desa padha bungah atine Beras pari murah. Apa kang tinandur padha subur, kalis ing ama. Udan deres tur suwe. Barang dagangan wujud apa bae padha murah regane jalaran saka oleh nugrahaning Pangeran.
6. Lor kulon, ngalamat ana Ratu pasulayan, rebutan raja darbeke lan panguwasane, Para Adipati padha tukaran rebut bener. Wong desa padha sedhih atine. Kebo sapi akeh kang mati Udan lan gludhug salah mangsa. Grahana marambah-rambah tur suwe. Beras pari larang emas murah.
7. Lor bener : ngalamat ana Ratu ruwet panggalihe jalaran saka kisruh paprentahane, kang temahan nganakake pasulayan, banjur dadi perang Beras pari larang, emas murah.

Sawise rampung anggone nerangake lintang kemukus, kang duwe omah banjur matur marang. R M. Sutarta, kang wektu iku uga rawuh, ing kono. Nyuwun diparingi oleh² saka anggone mentas lelana munggah gunung Lawu. R.M Sutarta amituruti, banjur crita kaya ing ngisor iki :

Munggah gunung Lawu iku ora baen². Aja kokira yen munggah ing gunung Lawu mung arep seneng². Kang padha munggah mrana kudu wani toh pati Awit papan kono isih gawat. Wong² iku padha tirakat, kanthi panyuwun murih gegayuhane kasembadan. Yen anggone munggah wis tekan jurang Pangarip-arip, yen ketrima, ana kono kapethuk utusane Ingkang Sinuwun Lawu, [ 37 ]awujud manuk jalak gadhing cacah loro, kang dadi pituduh dalan, supaya lakune ora kesasar.

Dene wujude jalak mau sesa² pandulune kang diweruhi. Ana wong nerangake, ulese manuk jalak ijo, cucuke kuning, nganggo jamang kuning Seje wong ngandhakake ulese jalak putih Anane R M. Sutarto kagungan tekad lelana munggah ing Gn. Lawu, saka kepencut dedongengane kaanan ing sakubenge kang dingandikakake dening keng ramane R. M H Dipaningrat. Mungguh dedongengane kaanan ing sakubenge Gn. Lawu terange kaya ing ngisor iki.

Nalika kang jumeneng Nata Ingkang Sinuhun Paku Buwana kang kaping IX, kaanan kang tinemu ing wewengkone Gn. Lawu isih akeh papan kang aneh² lan gawat, nganti ora kena dinalar, kaya ta:

I. PABLENGAN

Tinemu ing sikile Gn. Lawu kang iring kulon. Ing kono ana sendhange cacah 6.

1. Sendhang Pablengan, banyune ngemu uyah, kena digawe cethithet, rasane asin. Pigunane kanggo mbanyoni gawe puli, legendhar, gendar lan sapepadhane.
2. Sendang banyu Mati lan banyu Urip. Sendhang banyu Mati, yen dicawuk banyune anyep Dene banyu urip, banyune anget. Kaelokane upamane pitik urip ditungkulake. Sendang banyu Mati, pitik sanalika bisa ma ti; nanging yen banjur ditungkulake Sendhang banyu urip, pitik mau sanalika bisa urip maneh. Mangkono uga kang awujud obor murub mulad². Yen ditungkulake ing Sendhang banyu mati, urube geni bisa mati pet. Nanging yen tumuli ditungkulake ing Sendhang banyu Urip, genine bisa murub makbel makantar-kantar.
3. Sendhang pasiramane bangsa luhur, banyune anget, kena kanggo kungkum wong lara apa bae. Sajrone 3 dina mesthi saras. [ 38 ]

Saka kepenake rasane banyu, wong kang kungkum bisa turu nglepus ana sajroning banyu. Yen mentas awake karasa anyep banget tumus tekan ing balung sungsum.

4. Sendhang padusane wong cilik, rembesane banyu rena loro. Sing siji gepokane rasane anget, sijine anyep, kena kanggo tamba bocah lara apa bae, patrape yen didusi nganggo banyu mau sajrone 3 dina, mesti saras.

5. Paceren kanggo guyangan kewan kang lara. Sajrone 4 dina, mesti saras. Banyune digepok rasane panas.

6. Sendhang pangunjukane bangsa luhur. Gepokane banyu rasane anyep. Gandane banyu kaya banyu landa/bangsane limun). Yen diombe marakake weteng bisa lega lan krasa kepenak.

II. GUNUNG NGADEG

Ing kono tinemu pasareyane Kangjeng Gusti Pangeran Adipati Arya Mangkunagara I (kepisan), karan pasarean Giri Layu Dadi papan panepene sapa bae kang duwe panuwun apa bae. Pikolehe akeh kang padha katarima.

III. CANDHI SUKUH

Iku ing kunane kena kanggo nandha bocah wedok, isih suci apa ora. Patrape :

Yen bacah mau isih prawan, tapihe kanggo jumangkah lumebu ing candhi wutuh bae, ora suwek. Kosok baline yen bocah mau wis ora suci, jarit tapihe mesthi suwek wetara setengah kaki ambane.

Ing jeron candhi tinemu akeh recane :

1. Reca wong mandhe keris karo ngempit bojone. Ananemengkono merga bojone duwe tindak sedheng.
2. Reca gedhene sauwong nganggo kuluk kanigara, karan reca Tumenggung. Diadhep reca cilik-cilik.

[ 39 ]

c. Reca Kebo Handini, gedhene sakebo. Diadhep sakehe reca kewan cilik-cilik.

d. Ing tengah candhi ana recane Sang Hyang Bathara Brama kanthi ngasta gada kaadep reca Dewa cilik².

e. Ing tataran dhuwur ana reca Buda gedhe, nunggang gajah. Kaadhep reca cilik-cilik.

Goteking carita katone reca² mau kanggo tandha tumrap wong sing padha tirakat ing kono. Yen ketrima bisa weruh marang reca² mau. Dene yen ora ketrima ya ora weruh.

Ing candhi Sukuh kono wektu samana ana manuke kang karan manuk perkutut gung Swarane seru banget. Nganti watara sakilo meter isih bisa keprungu.

IV. CANDHI CIPTA - RENGGA.

Dununge ing lambune Gn. Lawu, akeh recane gedhe cilik Recane widadari cacah 21 iji Menawa arep mlebu kudu lerenging pasanggrahan kanthi slametan lan ngobong dupa. Yen lumebune ing wayah bengi, mesti diweruhi macan putih kang wis dadi dhanyang Macan iku ora ganggu gawe malah kosot marang wong mlebu ing kono. Yen lumebune wayah awan ora diweruhi apa². Ing kono ana candhine pamelengan, kanggo penuwunan tumrap kabutuhane ngaurip. Kerep bisa kasembadan apa kang sinedya.

V. JURANG PENGARIP-ARIP

Manawa sumedya munggah ing pucak Gn. Lawu, yen metu ing jurang Pangarip-arip hawane kepenak, silir.

Saka kepenake bisa njalari ngantuk. Saka anggone ngantuk bisa moruhi jalak gadhing sajodho, ules putih. Iku utusane Ingkang Sinuhun Lawu, kadhawuhan methuk Mula kudu ditutake ing saparane. Iya jalak iku kang bakal nuduhake dalan, murih ora kesasar ing laku. [ 40 ]

VI. WATU PUNDHUTAN.

Mungguh wujude watu pundhutan iku kaya tumpeng, cacah 2, tumumpang ing watu kaya encek. Watu mau kanggo nandha kasugihan lan kateguhane wong. Patrape yen arep nandha awak, watu² katumpangake pundak, mlaku ngubengi watu encek, Yen kuwat 3 ubengan temu gelang tandha bisa cukup panguripane, Yen kuwat rambah kaping 5, sugihe tiba sedheng. Yen kuwat nganti 7 ubengan temu gelang, kasinungan teguh timbul, sugih banda banget.

VII. LAJURAN BANJAR DAWA WIWIT KENDHITING GUNUNG LAWU

Kang aran Candhi Arga Dalem iku wudjud watu gilang katumpuk-tumpuk, kaya pasang rakiting kraton. Panatane sap²an munggah² mendhuwur dawa. Jembare watara ana 120.000 m². Iku dalane munggah menyang pucaking Gn. Lawu.

VIII. CANDHI ARGA DUMILAH

Ing sajrone candhi ana thukulan suket kang aran suket rikman. Wujude putih, dhuwure ± 1 m. Pigunane kanggo tamba kewan lara. Patrape kanggo boreh lan diombekake. Ana maneh suket kang aran kalajana. Wujude riyu², dhuwure watara rong kaki, Miturut dedongengan nalika jaman Purwa, suket mau jen disipatake mripat, bisa nyumurupi bangsane lelembut

IX. JUNGGRING SLAKA. Ing Junggring Slaka -ing tlatahe Gn. Lawu-ana wit aran "wit Manis reja ". Wohe dadi dhaharane para luhur. Rasane legi, gandane arum. Pigunane marakake santosa lan teguh yuwana marang awak [ 41 ]

X. ARGA SONYA.

Ing Arga Sonya tinemu ana sareane Sang Prabu Yudhisthira Ratu ing nagara Ngamarta lan Raden Nangkula Sadewa. Ana maneh pendheman asu belang yuyang. Sapa kang ngambah ing kono mesti krungu swara banyu kumresek, mili kumricik, nanging ora ana wujude.

XI. PUCAKING Gn. LAWU

Ing pucaking Gn. Lawu ana candhine, aran Candhi Pamujan. Wektu jaman Kadewatan papan mau kanggo memuja para Dewa. Saiki uga kanggo memuja sapa bae kang duwe panyuwun an, murih bisane katarima sedyane

XII. SENDHANG KAMULYAN.

Banyune beninge nganti kaya kaca. Yen dicawak anyep banget. Sapa kang wani adus rambah kaping 7, kasinungan padhang atine sarta sasedyane kasembadan. Pratape adus nggango timba upih. Yen ora katarima timbane ora katon.

XIII. TLAGA KUNING

Jembare wetara ana 360 m²
Banyune bening warnane kuning Jerone 36 pecak. Tlaga mau kanggo adus, perlu nandha awak, kojur apa mujur. Yen katarima, banyune sendhang luber. Yen banyune mung setengah, iya mung sesedheng panguripane. Yen ora katarima, banyune sat. Dasare tlaga katon lumut.

XIV. PASAR DIENG

Pasare bangsane lelembut.

Pasarane mung yen dina Jemuah Legi, Swarane kemrumpyung kaya swarane wong ana pasar, ananging ora katon. [ 42 ]

Ing kono mung katon watu² lajuran akeh. Ya iku kang ing kaalusane awujud lincak kang kanggo dhasar. Menawa ana wong kang pinuju munggah ing puncak, mangka mbeneri pasaran. wong mau bisa tetuku ing kono. Carane kanthi nibakake dhuwit ing watu lajuran kanthi ngandhakake apa sing dituku. Ing kono banjur ana wewujudan wungkusan, isi apa sing dituku lan uga kena dipangan.

XV. WARINGIN JODHIPATI

Ing poncot iring kidul Gn. Lawu ana wit waringin, aran waringin Jodhipati. Saben malem Jumuah kanggo papan tirakatane wong kang duwe panyuwun. Yen katarima mesti krungu swara gumaleger nggegirisi. Lan ana swara gereng² kaya gerenge R. Harya Werkudara kang kacarita ing pedhalangan.

XVI. PRING PRINGGADANEN

Tanduran pring ing Pringgadani uga kena kanggo papan tirakatan wong kang njaluk karosan. Yen katarima, cangkeme kaya diidoni ing wong. Ing kono wong mau banjur duwe karosan. Kuwat njunjung/ngangkat wit gedhe kang rubuh/prabatang.

XVII. PRATAPAN PRINGGADANI

Dununge ing sikile Gn. Lawu kaprenah iring kidul kulon. Uga kanggo papan tirakatan wong kang njaluk rosa. Yen katarima, sanalika awake metu wulune Ya iku brengos, godheg, simbar dhadha. Karosane banjur nggegirisi. Kuwat ngankat rebateng kang diangkat wong 60 ora kuwat Diangkat ijen mak nyiiiiing-- kaya nggawa elar salembar.

XVIII. Gn. JABAL KANIL

Dununge ing sacedhake pratapan Pringgadani. Uga papan tirakatane uwong kang ngudi kaluwihan. Patrape sikile dirante, kang [ 43 ]gelangane gedhene sajempolan sikil. Menawa katarima, sajrone 7 dina banjur ana swara jumalegur ngeget-egeti. Wong kang dirante mau kaget, njalari rantene pedhot, ilang lumebu ing sikil. Kadigdayane wong mau menawa ndhupak watu kang gedene sagenthong-genthong, bisa sumyur. Ing kono uga ana jurang kang jerone, tanpa ukuran. metu banyune gumrojog gedhe banget. Saka jerone, tibane banyu ing ngisor ora katon. Diceguri watu sakebo gedhene ora krungu suwarane. Mung ombake banyu kang katiban watu mau ketara banjur dadi kali gedhe, ya iku karan kali Ngumbang umbang, ilene banyu mangulon

Sarehne lingsir wengi sarta dongenge kaanan ing sakubenge Gn. Lawu wis tapis, para kang padha sanja pamit karo ing duwe omah, padha mulih menyang omahe dhewe².

Kaya mengkono kesenengane wong² dhek semana.

———— [ 44 ]Ing jaman semana keh²e bocah jejaka kang wis mepek birai, kang dadi kasenengane padha maguru golek kawruh bangsane jaya kawijayan, pengasihan lspne. Uga akeh kang seneng pasang susuk mas, suthang samberlilen lasp. Kang sugih, susuke barlean, dilebokake ing sajrone kulit rai Paedahe agawe sumorote cahyane, kang agawe kepencute wanita kang andulu.

Dene kang masangake susuk mau wong tuwa kang duwe ngelmune. Awit lumebune barang kang digawe susuk mau dicublesake ing kulit, nanging ora krasa lara. Yen ana jejaka nandang wuyung marang wanita, saben mapan turu ing wayah bengi, kerep ura-ura tembang dhandhang gula kaya ing ngisor iki:

Ha.	Asarkara teka amimbuhi, kusumayu agawe wiwaha, gandes luwes sasolahe: gandrung² linuhung, lurah lereh tan nyuwarchi. Sinawang saking tebihan, lir sotya satuhu, gumebyar lir lintang johar, gilar² cahyane teka nelahi, patut sun ngawulaha.
Na.	Nimas ayu kang milangoni, buron arum kang sabeng wana yen panggih sun arasane; sumber gung ngisoring gunung, wreksa langking sisaning agni, yen lega pinareng. na pun kakang memanut darapon lega kang manah, su- rayeng latri wong manis sun kawulani, sun adhepi saben dina.
Ca.	Ciptaning tyas mung sira wong trincing, kalakona gegan dhengan kunca, runtut lir sekar rinonce: kenceng kadya den ancur. rerapeta kadi kinunci, pun kakang nora oncat malah nedya nedya mbacut; dhuh kusuma ancur kaca yen sun rasa dasihe sangsaya ruci, dhahar saretan eca.
Ra.	Rosing janur miwah witing paritoya mijil kang saking salira, walang kayu ijo lare, dalu² sun luru, dimen enget.

[ 45 ]nget tambuhing dhiri ; wadung jambe mas rara, nimas sekar biru kang anglengan ciptanira bebek cilik dasihira wira-wiri, arsa panggih mas rara.

Ka.	Kusumayu pujanku wong reki, bendaraku inten wong jatmika, wong ayu kang lengkeh² pujanku wong lengkung, bendaraku wong langking, ingkang mindha musthika, bekti maring kakung, panguripane pun kakang, aprasasat dumunung aneng sireki, lebur luluh sandika.
Da	Amundhuta barang ingkang edi, yen pun kakang nora rubeda, ladenana sasagede, dhuh nimas rasa madu, jenang puhan dhahar Walandi, manis rada sembada yen rinenggeng kidung sela panguleg usada, ora pisan pun kakang sulayeng budi, nedya angestu pada.
Ta.	Tuhu peksi kresna mirah gusti, kedhandhangan tansah nandhang banta, pola lungse sekar pete, dalu sun metu, kongsi pendul mripatku gusti, sun sengguh sira prapta, ndho dhog minta pintu, kanthong klasa wadhah sata. yen tan kopen uripku setengah mati, gesang dadya carita.
Sa.	Sasisane dahana ngemasi, welut wana kang amawa wisa sun kawula selawase: uler kambang riningsun, nora betah pisah sesasi, pun kakang gelem pisah lamun ana besuk, ana sima manak maesa, ana iwak tambra kang tanpa sisik, prawan manak sadasa.
Wa.	Witing klakon nimas bokmenawi, gelem pisah lamun sira nyawa: lamun wus mukti lan kowe, lebura dadi awu, sayek tine kula nglabuhi (wi), aja ta kongsi owah, benjang prapteng tuwuh; sihing widi mring wak ingwang, supaya (w) atresnamu awet kuwawi, anggung sawang sinawang.
La.	Lali lali datan bisa lali, suwe² saya wela², buron gung mawa tetale, kemangi gagange wulung, nadyan pejah isih tan

[ 46 ]lali, mina kang mindha ula, yayi mbok ya lulut, sihing widi mring kawula, paribasan jenang gula aja lali, yen lali dadi ala.

Pa.	Padma lisah mung sira kang kepi, pala rekta besuk milu sapa, bisa gawe lara cape. Sikut ngisoring pupu, wis tumungkul ingsun ngadhepi, cikbene sira tampa, sihira panglipur sun lakoni lara lapa, dhuh dhuh adhuh, manggis jenar jenang gamping, yayi mundhut punapa?
Dha.	Dhuh mas mirah mundhut cengkir gadhing, apa sira lagi arsa nyidham, apa mundhut suweng gedhe: apata mundhut andhuk, sun kinarya pasatan adhi, cik bene kaya endhang: apa kang sira pundhut, sumarah tumadhah dhadha, nadyan lara katamanan dening bedhil, pun kakang sedya dhadhag.
Ja.	Janji katon manah kula rujit, nora ana kang karya lejar, kajaba yen turu jejer, dhuh nimas sekar tanjung, rumangsaku amung sawiji, rikma ngemak tur panjang, pantes tapih pinjung, yen lumampah lenjang², jayeng tirta sapa wonge nora gonjing, ndulu mulusing jaja.
Ya.	Genta dara kembang blimbing yayi, ingsun sawang katon maya² kendhal toya anggaleyeng, aja ta gawe wuyung, ja wana apoyang-paying, wangsalan kolik priya, tuhu lamun ayu; macan galak sabeng toya, baya Ratih manjalma mring sira yayi, lir Endhang Bratajaya.
Nya.	Nyata nimas yekti kinyis², pakulitan sumunu lir kenya, wis mokal temen yen gonyeh, bayem thukul neng banyu, swara arum kadya menyanyi, ngungkuli para kenya, yen me sem kumenyut, kadya wulan paleroknya srira lurus palarapan kinyis² tuhu musthineng donya.
Ma.	Mas mirahku inten wong sabumi, wong jatmika wong ayu utama, bisa gawe lara ngame, yen suwe nora ketemu, teka

[ 47 ]kangen temen wak mami, buron kang sabeng rikma, tumonen sliramu nggonku brangta nganti lama, kongsi raga kawala ndaleming, mring kang mindha kusuma.

Ga.	Gagrag peken ingkang pegat mergi, nora wurung sira katutugan, mitran lan ingsun sajege, dhuh nimas sarung jagung nadyan abot kula kadugi, anggere sira lega, pun kakang angugung, mung aja sugih wiraga, iku nora pantes sinebut wong sugih, syukur munggah suwarga.
Ba.	Babu priya timbangane bibi, eman temen sira ana jaba peksi rawa mimba bebek, wis ayo padha mlebu, sariramu ngagema klambi, patut sembagi kembang, sarea njero klambu, kemulan jarik amba, sun kepyuri kembang regulo lan gambir, dimen angganda ngambar.
Tha.	Ninthing ninthing adhine wong ninthing, astanira nggandewa pinenthang, widhanganira andhetheng, athi-athinya nylekenthung, sinomira pating clakenthing, wela² tur cetha neng dhuwuring bathuk, angagem kebayak pethak, teka pantes cundhuke sekar melathi, kadya putri Wiratha
Nga.	Ngegla cetha cahyamu mblerengi, lathinira lir manggis karengat, nyangkal putung uwange, pantes lamun mbesengut, idepira tumawang langit, manise yen tumenga, lamun thenguk tenguk, janma kang sami uninga, pan sadaya kang ndulu sami kepengin, kudu ngajak sandhingan.

——oo0O0oo—— [ 48 ]Ing ngarep wis katerangake, kaanane kutha Sala ing jaman kang kawuri isih sepi, durung reja. Ananging saben ganti taun kaanane kutha saka sethithik ana kaundhakane. Kasurung dening kabudayan ana wae owah²an kang tumuju marang kemajuan.

1. Pedununge mundhak taun mundhik akeh. Luwih² bangsa manca, Landa, Cina, Arab lspne, akeh kang neneka.
2. Lakune trem kang maune digeret ing jaran, diganti digeret nganggo locomotief. Lan maneh kang maune lakune saka Purwasari menyang Jebres nganggo ngliwati Pasar Gede diowahi. Saka Purwasari menyang Sangkrah diterusake menyang Wonogiri, kaya sing tinemu ing saiki.
3. Diyan² ing ratan² gedhe kang maune awujud ting isi lenga pet, diganti listrik. Kang nganakake Solosche Electriciteit Maatscha- ppy, dicekak; S. E. M. (Sem). Manggon kantor lan pabrike ana ing kampung Purwosari. Dene kanggo Kraton diyane listrik nganakake mesin dhewe, manggon ing kulon Setinggil. Tumrap daleme para luhur, sudagar, Landa, Cina lspne ana kang lampu Erogin, petromaks ana kang nganggo listrik, sarana langganan/nyewa marang Sem.

Bareng jaman R. I., S. E. M. diganti P. L. N. (Perusahaan Listrik Negara). Ing dalan² gedhe diyane ana kang nganggo Neon Kajaba muncule diyan listrik, nalika samana mundhak anane Kantor Pos lan Kantor Tilpun.

4. Tunggangan kreta saya mundhak akeh. Katambahan anane pit, pit montor. montor, becak. Nanging ya durung sapiraa cacahe. Bareng jaman R. I. tambahe tetunggangan dadi tikel tekuk akeh banget, tanpa wilangan sarta warna-warna, ya iku: Bus, Truk. motor, pit motor lan sepedha. Saka akehe tetunggangan, wong lumaku dharat yen arep nyabrang ratan, kepeksa sok kudu ngenteni suwe.
5. Maune gambar idup isih durung bisa guneman, alias bisu. Cacahe lagi ana loro, ya iku Purbayan lan Sriwedari. [ 49 ]Liya taun gambare banjur bisa omong. Ora antara lawas ing kutha Sala ana radio; zendhere aran zendher Sri, manggon ana daleme Kanjeng Pangeran Suryoamijoyo. Sijine zendher Nirom, manggon ana Balapan. Ing sadurunge ana radio, wong kang kecukup panguripane padha ngingu gramaphoon.

Bareng Republik anane gambar idup tambah 4, ya iku: U. P. Dedi, Srikaton lan Star, Gambar idup Purbayan diganti aran "Indra". Wong kang ngingu radio prasasat saben omah duwe, nganti tekan padesan.

Kabudayan seni ya maju kanthi rikat (pesat) Rontonan Srandul, tabuhane trebang karo angklung, ora mbarang maneh mrana² turut kampung. Olehe main ana gedhung/panggung) banjur ganti jeneng Setambul Jawa. Suwene-suwe diganti aran kethoprak nganti seprene iki. Sandiwara, wayang wong ya tambah, senajan ta wujud barangan lurugan saka liyan daerah. Uga jumedhule Orkes maneka warna arane.

6. Omah² ing pakampungan kang maune pagere gedheg akeh kang disalini tembok: payon atep disalini gendheng, dadi omah gedhong. Ana kang gagrag lawas, ana kang wangunan anyar/moderen, kang sinebut "Loji".

Ing antarane taun 1912-1913 kuta Sala ketrajang ambah²an pes. Akeh wong mati saka lelara iku. Pedunung kang kula wargane mati jalaran lara pes, padha diungsekake menyang omak kang wis disedhiyakake, kang aran "barak". Wong² mau jeneng "dibarak". Pangane di cadhong dening Pamarentah.

Miturut panemune para Dokter lelara pes iku wijine saka pinjale tikus. Awit saka iku Pamarentah ndhawuhake, para pedhunung supaya mateni tikus, kang ketemu ana ngendi bae. Bathange supaya diobong. Buntute didhawuhi ngladekake menyang kaonderan kacamatan kang mbawahake. Sapira ladene buntut diparingi dhuwit minangka pituwase anggone tumindak nggobyak tikus kalayan temenan. [ 50 ]Saben buntut siji diparingi sabribil/ 1/2 sen).

Sasirnane lelara, omah² kang maune atep, balungan pring, supaya diganti payon gendheng, balungan kayu. Lan gendhenge saben let 3 larik supaya dilabur. manut ujuring omah Gedheg, pyan uga supaya dilabur Wondene kayu jati wis wujud saka-usuk, Gendheng, paku lan labur diparingi Pamarintah kalayan utang, kang cicilane mayar. Panicile saben sasi.

Saben dina Rebo pedunung didhawuhi ngetok²ake klasa bantal, ana latar (dipe); sajrone omah supaya disaponi resik. Ing dina mau dianakake pepriksan, utusan saka Kantor Pesbesitijding apangkat Mantri, aran Mantri Woning Inspectie. Yen ana pedunung kang nglanggar, ora ngetokake klasa bantale nganti rambah kaping 3 (telung Rebo), pedunung mau diprekara.

Awit saka anane lelara pes, njalari owahe kaanan. Kajaba owah²an omah² kaya kasebut ing dhuwur, uga banjur akeh Dokter kang nyuwita Panjenengan Dalem Ingkang Sinuhun. Yaiku Kanjeng Raden Tumenggung Widyadiningrat, R. T. Nitidiningrat, R. Ngabei Wiryahusada, R. Ng Gitahusada, R. Ng. Mangunhusada, R. Ng. Martahusada lan R. Panji Prawirawinata Abdi dalem Dokter apangkat Mayor abdi-dalem prajurit Sunanan. Ing kala samana Ingkang Sinuhun P. B X. banjur yasa rumah sakit Kadipala. Rakyat kang kataman lara apa bae, yen mondhok ing rumah sakit manggon ing Zaal, tumrap pangan lan tambano ora mbayar, mung asipat lelahanan. Mangkono uza diyásakake Apothik, manggon ana Gladag, kaprenah sakidule Kantor Pos saiki, kang wektu saiki kanggo Kantor Pulisi.

Golongan agama Kristen yasa rumah sakit ana Jebres, aran Rumah Sakit Zending (Zending Hospitaal), kanggo umum. Yen mondhok ing kono uger mung manggon ing Zaal, ora 5 mbayar apa² (gratis). Ing Baron uga ana rumah sakit, nganggo aran Militer Hospitaal Iki mligi mung kanggo saradadu Beteng Kang padha lara. Hospital mau saiki wis ora ana. Tilase didegi loji². Ing Mangkabumen dening Panmarintah Walanda diyasani rumah sakit kanggo [ 51 ]umum, aran Zieken Zorg. kang saiki aran Rumah Sakit Pusat (RS. U.) ing Surakarta Kang mondhok lara ing kono uga lelahanan (ora susah mbayar), waton manggon ing Zaal.

Ing kampung Pajang diyasani omah kanggo nglumpukake wong miskin, murih ora ngemis ing dalan², Pangan lan sandhang diparingi pemerintah. Wong² miskin kang diklumpukake mau padha diperdi makarya gawe kesed, sapu, klasa, Ilne. Dene omah mau diarani "Wangkung".

Bareng Pamarentah Republiek Kutha Sala akeh kemajuane Omah² ing pekampungan nganti tumeka ing padesan akeh kang diwangun loji. Yen disawang katon peni. Pekarangane katon resik² Dalan² gedhe utawa dalan ing pekampungan diambakake. Pamrihe ora agawe pakewuh marang tetunggangan kang padha simpangan,

Rumah Sakit jiwa Mangunjayan kang maune durung bacik wangune omah, banjur dibecikake nganggo wangun gagrag anyar. Ing Jebres diyasani rumah sakit kanggo mitulung wong² cacad tugel tangan utawa sikile. Rumah sakit mau aran "Rehabilitatie Centrem", kacekak: R. C. Ing desa Jajar diyasani rumah sakit kanggo nambani wong lara paru² Kajaba rumah sakit. ksb. Ing dhuwur akeh polikliniek² kang manggon ing kampung² utawa ing desa². Kabeh² iku kanggo aweh kemayaran marang rakyat sing mbutuhke pitulungan.

7. Wiwite kutha Sala arep reja.

Bareng bengawan Sala ing Bacem lan ing Jurug dikreteg, kutha Sala katon wiwit arep reja. Lakune wong dodolan saka padesan kepenak, ora nyabrang nunggang pareu kaya sadurungana kretege Mangkono uga wong dodol kang saka bagean lor Ya iku kang saka Sima, Kaliasa padha liwat Kalianyar, kang uga wis ana kretege, gawe rejane Pasar Legi, kang banjur didandani kaya kang tinemu ing saiki. Wiwit iku wongdodolan kang padha dodol ing Pasar Gedhe saya akeh. [ 52 ]Ing sarehne bangunane pasar durung becik, ya iku mung omah los jejer-jejer, saka keparenge Pamarentah, Pasar Gedhe banjur didandani. Dadine kaya kang tinemu ing saiki iki. Wektu pasar mau didandani, wong² kang padha dodolan padha dielih ing tamanan Gladhag, lan sawatara ana Alun² lor. Bareng wis rampung panggarape, Wong² kang dielih padha didhawuhi bali. Pasar mau banjur dijenengake "Pasar Harjanagara", Ning jeneng iki ora tau kocap. Umum lestari ngarani "Pusar-Gedhe".

Goteking dedongengan, lemah kang kanggo Pasar Harja-nagara iku, lemah lungguhe Babah Mayor. Ya iku bangsa Cina kang dibiji dening Pamarentah (Kasunanan ) ngurusi botrepote bangsa Cina ing kutha Sala (Wykmeester) kenthi diparingi pangkat Titulair Mayor. Ing wektu samana para abdi dalem lan kang duwe pangkat apa bae tumeka Kanjeng Pangeran, blanjane ora wujud dhuwit, nanging wujud lemah, kang diarani "lungguh".

Sarehne blanjane wujud lemah, Babah Mayor akal-akal, lemah lungguhe didegiomah cilik cilik kanggo warungan. Wong kang dodol ana kono dikenakake bayaran. kang diarani "Sapon". Sapira oleh-olehane dhuwit sapon dadi hak milike Babah Mayor. Dene wong kang nyaponi warungan mau diblanja dening Babah Mayor.

Bareng lungguh lemah diganti wujud blanja dhuwit sabensasi, lemah lungguhe Babah Mayor kondur dadi kagungane Pamarentah. Dening Pamarentah warungan mau dilestarekake Gandheng karo undhake wong kang padha dodolan ana kono saya akeh, warungan mau banjur digawe pasar, karan Pasar Gedhe.

Paprentahan jajahan diganti paprentahan Republiek. Kaanane kutha Sala saya katon majune. Akeh owah-owahan pembangunan, kayata; Loji Gupernuran dibangun gagrag anyar kang saiki didalemi Wali kota. [ 53 ] -Kantor pos, kantor tilpun, RRI, sekolahan² llne, iku kalebu pembangunan anyar. Kajaba omah omah, kantor, uga kreteg-kreteg lan pasar-pasar. Ya iku Pasar Singasaren, Pasar kembang, Ps. Ledhoksari llne kalebu Ps. Klewer, kang kapetung pasar kang becik dhewe wewangunane.

 Gotek dedongengan, papan kang kanggo Ps. Klewer iku dhek biyen awujud kampung, jeneng kampung Nglorengan. Anane jeneng Nglorengan, amarga kang manggon ana kono Walanda pranakan jeneng Tuan Lourens, nyambut gawe dadi abdi dalem Ordenas. Bareng Tn. Lourens mati, kampung mau digawe pasar, jeneng Pasar Slompretan. Nanging anane wong dodolan kang manggo ing los² pasar ora sepiraa kehe, kajaba worg adol wedang lan wong dodol manuk rupa² kang banjur dipindhah menyang Pasar Widuran tekan saiki Bakul² kang padha dodolan ana Ps. Slompretan kang akeh para bakul adegan. Daganane awujud bangsane sembet padha disampirake ing pundhak utawa di cangking, Wujude pating klewer, ditawakake rana rene. Saking akehe barang dagangan kang padha pating klewer, katelah pasar mau disebut Pasar Klewer, tekan seprene.

8. Bareng kutha Sala wis katon reja, ing ngarep dalem Mangkunegaran diyasani los² kanggo wong dodolan. Nganggo tembung seje didegi pasar, djenengake (Pasar) "Tri Windu Iku minangka pengetan, nalika samana jumeneng Dalem Kanjeng Gusti Pangeran Adipati Arya Mangkunegara VII ngasta paprentahan tetep 3 windu (24 tahun).

 Lor Pasar Legi maune kanggo papan balapan jaran. Ing kono banjur didegi loji pirang². Wewengkon kono diarani "Vila Park" Dene papan balapan jaran banjur dielih ing Manahan.

 Ing salore papan balapan jaran Manahan, ana papan wujud blumbang kang kanggo langen lan praon diarani Balekambang. Ing kono ana omahe gedhong kanggo papan main kethoprak.

 Ing Purwosari ana pabrike Es rong pagonan. Siji sing duwe bangsa Walanda, aran Tn. Watsch: sijine kang duwe bangsa Cina aran Sie Dhian Ho. pabrike aran Petojo Bareng paprentahan Republiek pabrik mau ditindakake dening bangsane dhewe, yaiku Indonesia. [ 54 ] Ing kutha Sala uga ana papan kang kanggo plesiran angenggar enggar ati. Papan mau dening umum diarani Kebon Raja, utawa Sriwedari mapane ing kidul dalan Slamet Riyadi. Ing kono papan jembar isi tanduran kekombangan lan kewan-kewan. Kebon Raja iku dadi papan hiburane tumrap, rakyat. Tontonane sing ajeg (permanen) wayang wong lan gambar idup. Saliyan dina Ngahad maine sore/bengi. Yen dina Ngahad rame banget. Akeh wong saka sajabane daerah Surakarta kang padha merlokake nonton.

 Ing sasi Pasa ing Kebon Raja dianakake kramean Maleman. Resmine wiwit malem tanggal 21, nganti tumeka dina Bakda riaya. Yen nuju Maleman tambahe bangunan akeh banget. Kanggo enggon tambahan tontonan warna-warna, toko² restoran² lan warungan. Tau uga diaranani pameran asil kerajinan rakyat; Tontonane warna-warna kaya ta: Reyog Panaraga, Ledhek slompret, doger, wayang wong, gambar idup, kethopiak, ludrug, sandiwara Ispne. Saben malem selawe mesti dianani main (kembang) api. Kerep uga Kebon Reja kanggo enggon Pasar Malem, sing sipate golek dhuwit. Sawetane Kebon Raja ana omah gedhong kang diarani Museum, kanggo ayimpen barang² lan buku² kuna. Yen sumedya arep nonton lumebu Kebon Raja lan lumebu gedhong Museum kudu mbayar. Mungguh kang disimpen ing Museum awujud barang warna warna, kaya ta: tumbak, pedhang, tameng, keris, diyan, dhuwit kuna lan liya-liyane kalebu canthike prau saka kaya diukir adhapur raine buta nganggo rambut, kang diarani Kyai Raja Mala. Miturut dedongen, Kyai Raja Mala iku yasan Dalem Ingkang Sinuhun Paku Buwana V, wektu isih Jumeneng Pangeran Adipati Anom. Panggarape wiwit bakalan nganu dadi, diasta dening Kanjeng Gusti Pangeran Adipati Anom piyambak. Bareng canthik lan praune wis dadi, banjur kagem praon ana ing Bengawan karo ingkang rama, Ingkang Sinuhun PB IV, sekalian Prameswari Dalem Kanjeng Ratu Kencana Wungu. Saka kepareng Dalem Kanjeng Gusti Pangeran Adipati Anom anggone praon nganggo lelangen santi swaran (bokmenawa saiki diarani "Laras Madya); Kanti digerongi dening para abdi dalem wiraswara [ 55 ]

Kadipaten. Dene lagu dalah cakepane anggitan Dalem Kanjeng Gusti piyambak, kaya ing ngisor iki:

1. Jamala Jamala sikile sewu, Jamala-Jamala sikile sewu. Jamala-Jamala sikile sewu, Illaha ila, Illaha ilolah.
2. Oyode-oyode suluring ati, Oyode-oyode suluring ati. Oyode-oyode suluring ati, Iillaha ila, llaha ilolah.
3. Epange-epange keblat sekawan, Epange-epange keblat sekawan. Epange epange keblat sekawan, Illaha ila, Iilaha ilolah.
4. Godhonge-godhonge kalimah loro, Godhonge-godhonge kalimah loro. Godhonge godhonge kalimah loro, llaha ila, illaha ilolah.
5. Kembange, kitab sidik semara kanthi. Kembange, kitab sidik semara katnhi. Kembange, kitab sidik semara kanthi. Illaha ila, Illaha ilolah.
6. Pentile-pentile puji lan dhikir, Pentile-pentile puji ian dhikir, Illaha ila, Ilaha ilolah.

mBaleni bab kaanane Kyai Raja Mala. Manawa malem Jemuah utawa malem Anggoro Kasih ora disajeni, kupiyane sok ana lelakon kang ora prayoga. Kaya kang wis tau klakon, yaiku nalika antara taun 1912 ing Semarang ana Tentoonstelling, Kyai Raja Mala kasuwun ngampil, dipitontonake ing satelingen Wasana ing sawijine dina lali ora disajeni. Ing kono ana kedadeyan, Yaiku ana sawijining anak walanda kang nganggo dolanan rambut lan brengose. Dumadakan anak walanda mau tiba klenger. Ana maneh kedadean kang uga nganggo dolanan rambut lan brengose, temahan dadi owah engetane tedan ). Saka ana lelakon kaya mengkono, Tentoosstelling durung bubar, Kyai Raja Mala wis dikondurake bali menyang Musium Sala. Mungguh wujude sajen miturut katrangan saka Musium ya iku: kembang Setaman, wedang kopi lan srabi abang-putih.

Sakulone Kebon Raja ana papan jembar pinageran tembok saka watu mubeng. Papan iku aran Stadion Papan iku kalamangsa dianggo ajar baris abdi dalem prajurit Kraton (Kasunanan) Yen wayah sore kerep kanggo papan bal-balan, lurugan saka liyan daerah. Yen nonton nganggo mbayar.

Bareng Pamarentah Republik papan mau kajaba kanggo enggon bal balan, uga kerep kanggo papan Upacara resmi, rapat² raksasa, main akrobat ispne. Uga kala² dadi papan nglumpukke pawai yen pinuju dina gedhe. [ 56 ]Gedhong² ing Kebon Raja akeh kang dibangun nganggo wangun gagrag anyar, kaya ta; Gedhong wayang wong, Gedhong gambar idhup Ispne. Isen-isen kang arupa kekembangan lan kewan² tambah akeh lan warna-warna.

Ing sangarepe gedhong Musium dipasangi tugu pengetan. Tugu iku ing perangan dhuwur ana recane swargi R. Ng. Ronggowarsito, Pujangga gedhe ing Kraton Surakarta Hadiningrat, kang misuwur asthane tekan ing liyan praja. Kagawa saka anggone waskitha. Apa kang kasebut ing buku karangane, kaya asipat pameca akeh kang nocogi ing kaanane Anane R. Ng. Ronggowarsito kadunungan kawaskithan, kaya ana paedahe katerangake kanthi cekak kaya ing ngisor iki.

- Methik buku: Kumite Ronggowarsitan, cithakan Drukkery Mars Surakarta, tahun 1931 jilid I -

---

R. Ng. Ronggowarsito iku wektu timure asma Raden Bagus Burham. Lair ing dina Senen Legi, tanggal kaping 10, wanci jam 12 awan, ing sasi Dulkangidah tahun Be 1728. Putra mbarepe M. Ng. Ronggowarsito, Abdi-dalem Panewu carik Kadipaten Anom wayahe Raden Tumenggung Sastronagoro, abdidalem Bupati Kadipaten Anom, iya abdidalem Pujangga ing Surakarta. Buyute R. Ng. Yosodipuro (Tus Pajang), abdi-dalem Kaliwon Kadipaten Anom iya Pujangga ing Surakarta. Wektu R. Ng. Yosodipuro arep mana seda, ngandika marang putrane, ya iku R, T. Sastronagoro, mana panutup wa Raden Bagus Burham ing tembe bakal dadi Pujangga panutup ing Surakarta. Mungguh daleme M. Ng Ronggowarsito (keng ramane Raden Bagus Burham) ana kampung Pasarkliwon, ya iku kang saiki isih karan kampung Yasadipuran, awit tilas daleme R. Ng. Yosodipuro. [ 57 ]

Kacarita tumrap pangemonge R. Bagus Burham dening R.T. Sastronagoro dipasrahake marang abdi kinasih, aran Ki Tanujoyo, kang duwe kaluwihan weruh lan bisa nekakake bangsane lelembut. Pamomonge Ki Tanujoyo kadhawuhan nyekarep apa kang dadi kakarepake R. Bagus Burham, aja nganti disulayani. Awit saka pangemonge Ki Tanujoyo mung nyekarep, mula R. Bagus banget tresnane marang Ki Tanujoyo. Nganti rina wengi mung melu ana omah pondhokane Ki Tanujoyo. Supe marang rama ibune apa dene marang eyange, ya iku R. T. Sastronagoro. Mangkono uga Ki Tanujoyo uga banget tresnane marang momongane, ya iku R. Bagus Burham.

Wis tau R Bagus Burham diajak nyegur Kedhung Kol. Tekan ing sajroning Kedhung R. Bagus Burham mirsa omah becik, ana putrine ayu banget. Putri mau kang mbaureksa Kedhung Kol, Dening Ki Tanujoyo putri mau dianggep Gustine. R. Bagus Burham banjur ditinggal dening Ki Tanujoyo ana sajerone Kedhung Kol ngaati sawetara dina.

Ing kono Sang Putri mirsa R Bagus Burham kepranan penggalihe. R. Bagus Burham banjur kapundhut putra. Mula R. T. Sastronagoro manawa marabi ingkang wayah, ya iku R Bagus Burham Bahureksa Kedhung Kol.

Bareng R. Bagus Burham wis ngancik umur 12 tahun, saka Keparenge R. T Sastronagoro arep dipuruitake ngaji menyang Ponorogo, kapasrahake marang Kanjeng kyai Iman Besari ing Gebangtinatar. Mungguh Kanjeng Kyai Iman Besari iku putra mantu Dalem Ingkang Sinuhun P B IV: Iya sadulur tunggal guru karo R. T. Sastronagoro. Cekaking carita R. Bagus Burham kelakon dipuruitake, Kang ngetutake lestari pamomonge, ya iku Ki Tanujoyo. Pasinaone R Bagus Burham banget anggone cubluk lan kethul. Ing atase sinau wis pirang² sasi, durung ana kang dibisani. Kanjeng Kyai Iman Besari mirsa kaanan sinaune R. Bagus Burham, banget anggone kethul, banget lingsem ing penggalih. Mula R. Bagus Burham iya sok dinukanan-pamrihe supaya mletik pikire. [ 58 ]

Ananging pikolehe isih ajeg, ora ana kaundhakane. Kasenengan R. Bagus Burham sadina-dina sabubare ngaji ing wektu esuk kanca-kancane diajak golek iwak menyang kali, nganti sadina muput. yen ora golek iwak, dolanan benthik, bengkat, tor. Suwe-suwe seneng ngabotohan (keplek kecik Ilne). Tumindak mangkono mau nganti kamirengan Kanjeng Kyai. R Bagus Burham

Bagus Burham nuli ditimbali piyambakan Bareng wis ngadep, Kanjeng Kyai paring deduka kanthi pangandika lirih, kang dukane nganti nandhes: njalari R. Bagus Burham nangis Wiwit iku R. Bagus Burham pinaringan eling dening Pangeran. Ngrumangsani yen tindake kang uwis² ora bener. Saundure saka ngadhep, tumekanane pondhokan banjur kandha marang Ki Tanujoyo. Menawa anggone sinau ngaji nganti ora bisa, rumangsa isin, sumedya ora arep mulih menyang Surakarta. Wektu samana umure ngancik 15 (limalas) taun. R. Bagus Burham duwe penjaluk marang Ki Tanujoyo, saben bengi sumedya nglakoni kungkum menyang kali Watu. Lan sadinane mung arep dhahar gedhang klutuk memtah sauler. Ki Tanujoyo njurungi marang kekarepan kang utama iku, Ing batin memuji, muga² momongane pinaringan kanugrahaning Pangeran. Kelakon R. Bagus Burham saben bengi diterake Ki Tanujoyo menyang kali Watu. Satekane ing kali banjur kungkum. Dene Ki Tanujoyo nunggu ana gisik ing pinggir kali, linggih sendhen watu. Mengkono kang katindakake ing saben bengi. Bareng anggone kungkum ganepe patang puluh dina kari kurang sawengi, Ki Tanujoyo nari marang R. Bagus Burhan, upama diliwetake apa gelem. Wangsulane gelem, Mula angkate sapisan iku Ki Tanujoyo nggawa kendhillan beras sacukupe. Satekane ing kali R. Bagus Burham kungkum kaya adate. Ki Tanujoyo nuli golek rencekan kayu lan gawe keren saka watu kang tinemu sakiwa tengene papan palinggihane Sawise keren dadi lan wis cethik geni. beras nuli dipususi. Sabanjure kendhil isi beras dientepake ing keren. Bareng liwete wis mendhak, Ki Tanujoyo nyumurupi menawa R. Bagus Burhan turu Awit nglepus ana sajeroning banyu, beteke saka sayah lan aripe. Awit pirang² bengi kurang turu. Ki Tanujoyo wektu iku uga krasa ngantuk. Mula banjur mapan kanthi sesendhen watu. [ 59 ]

Anggone turu lagi oleh saliyeran, Ki Tanujoyo rumangsa krungu swara mriyem kang unine banter banget, nganti gawe kagete. Ki Tanujoyo niliki momongane, tinemu isih turu, nuli bali menyang papan palinggihane. Ora antara suwe Ki Tanu nyumurupi wewujudan padhang kaya rembulan cumlorot lumebu ing sajerone kendhil liwetan. Weruh wewujudan kaya mengkono Ki Tanujoyo awake gumeter ngoplok, nanging meneng bae, ora kandha marang R. Bagus Burham. Sawise mentas lan salin panganggon kang wis disediakake, R. Bagus Burham banjur dikon mangan. Sarehne ora nggawa piring, an ora ana lawuhe, mula anggone dhahar R. Bagus Burham diiras bae, ya iku segane nung dirogohi nganggo astane. Lagi oleh sawataia pulukan, astane krasa nyenggol barang kaya iwak. Didudut cetha iwak wader. gedhene satebah. Ki Tanu nggraita manawa iwak iku kadadean saka wewujudan kang cumlorot kaya rembulan, keng lumebu ing kendhil. Mung bae supaya momongane ora ngerti bab iku, iya mung ethok² gumun dene ana kaelokan. Lan akon supaya Den Bagus anggone dhahar sega dalah iwake dientekake. Ing sarehne wis 39 dina ora dahar, lan anggone dhahar krasa enak, sega sakendil lan iwake didhahar nganti entek. Mung kari intip, iwake kari endas lan kepet, dipangan Ki Tanu.

Sawise dhahar, R. Bagus Burham binuka kawicaksanane. Mirsa kaanane jaman kang bakal dilakone: saged ngertos lan ngandika nganggo tembunge bangsa liyan Nagara tanpa sinau; mirsa marang mobah mosiking titah, kaya kang kalebu ing dedongengan manuk gagak Bacem bebasanan karo manuk gagak Jagalan.

Kacarita wektu R. Bagus Burham wis dadi abdi dalem, asmane R. Ng. Ronggowarsito, ing sawiji dina pinuju marak ing ngarsa Dalem Ingkang Sinuhun P. B. IX Ing kono ana manuk gagak muni gaok gaok, mencok ing dhuwure Panggung Sangga Buwana Wektu iku Ingkang Sinuhun mirsa, banjur ndangu marang Ng. Ronggowarsito, unine manuk gagak kuwi bakal ana wigati apa. R. Ng. Ronggowarsito munjuk manawa ora ana kawigaten apa², kajaba manuk gagak kang muni iku manuk saka Pacem, ngenteni sasrahan. [ 60 ]

awujud usus kewan saka manuk gagak Jagalan, Samenenge munjuk ing kono ana manuk gagak mabur saka lor kanthi nucuk usus. Bareng tekan ing dhuwur Panggung, mencok ana. sacedhake anggone mencok gagak Bacem. Usus nuli dicucuk dening gagak Bacem, digawa mabur mangidul. Dene gagak Jagalan bali mabur mengalor. Kaya mengkono iku anggone mirsa marang mobah mosiking titah Wondene tumrape Ki Tanujoyo ngentekake intip lan endas lan kepet iwak, tambah kaluwihane. Ya iku ngerti marang caturane kewan.

Saulihe saka kali, rehni isih wengi, banjur padha mapan turu. Bareng wancine menyang mesjid, R. Bagus Burham sakancane padha mangkat. kanthi nggawa kur'an. Dene R. Bagus Burham kajaba nggawa kitab kur'an isih nggawa kitab liyane maneh. Kanca-kancane ing batin padha ngeguyu lan ngina, apa bisa maca Ora wurung mung arep agawe dukane Kanjeng Kyai. Satekane ing mesjid sawise sembahyang subuh, para murid kadhawuhan maca kur'ane dewe². Pamacane bebarengan, suwarane gumrenggeng, agawe regenge masjid. Wektu iku kanjeng Kyai mireng swara, kang lagu lan cengkoke maca beda. Kaya² Kanjeng Kyai dui ung tau mireng. Dhasar swarane becik tur cetha. Sarehning kang maca bocah akeh, ora gampang bisane meruhi iku swarane sapa. Kanggo nggoleki, bocah² kadhawuhan maca gentenan siji siji Bareng tekan gilirane R. Bagus Burham, ing kono Kanieng Kyai, para guru ngaji, lan murid padha cingak, dene R. Bagus, Burham teka bisa maca kitab kur'an dalah maknane pisan, pamacane nganggo lagu Buminatan kang ing Ponorogo durung ana Wektu iku uga Kanjeng Kyai ndbawuhake. menawa R. Bagus Burham di puji dadi tetuwane para Guru ngaji ing pondhok Gebangtinatar. Kahanan kaelokane R. Bagus Burham kawentar tekan sakiwa tengene kutha Ponorogo. Kang pada krungu yaiku para Ngalim lan para Mukmin. Saben dina pada teka saperlu pada njaluk berkah, anggone R. Bagus Burham nampa kanugrahaning Pangeran. Bareng R. Bagus Burham wis nampa kanugrahan anggone seneng ngabotohan Ilne bisa sirna. Malah wewatekane malih dadi sabar lan lembah manah, welas marang sapa bae. Kang disenengi saben bengi mung nderes Kur'an. Anggone R. Bagus Burham dadi sesepuhe para Guru ngaji Wis sawatara sasi. [ 61 ]Rehne durung supit, mula nyuwun pamit marang Kanjeng Kyai, arep mulih menyang Surakarta ( Sala ). Kanjeng Kyai marengke malah kepareng ngeterake. Kajaba arep masrahake R. Bagus Burham, lya perlu tilik R. T. Sastronagoro. Cekaking carita R. Bagus Burham lan Kanjeng Kyai sapandereke wis teka ing Sastranagaran. Sawise leren ing kono sawetara dina, banjur kondur bali menyang padhepokan Gebangtinatar.

 Ing dina Rebo Pon tanggal kaping 12 sasi Jumadilakir taun Dal 1742, R. Bagus Burham disupitake nganggo pahargyan godhen nganti telung bengi. Bareng anggone supit wis mari banjur didherekake (disuwitakake Gusti Panembahan Buminata, Kang sabanjure disuwitakake ana kraton. Sarehne anggone suwita mandhep mantep, setya tuhu pangabdine, pungkasaning pasuwitan, kawisuda dadi abdi dalem, apangkat Kaliwon, kaparingan jeneng lan sesebutan R. Ng. Ronggowarsito, Pujangga, gedhe ing kraton Dalem Surakarta Hadiningrat. Misuwun asmane, ngluwihe eyang-eyange.

 Ora jeneng kladuk, yen R. Ng. Ronggowarsito sinebut Pahlawan Agung ing jamane, ing bidhang kasusastran Jawa. Akeh buku² karangane kang banget maidahi marang bangsa lan nusa. Mula asmane dimulyakake, sarana digawe recane, kapasang ing sadhuwure tugu ing ngarepe Gedhong Musium, kaya kang wis kasebut ing ngarep.

---

[ 62 ]

Saka prapatan sakidul Rumah Sakit Jiwa mangulon tekan kampung Penumping. Ing kono ana tugu, ing perangan dhuwurana pepehan lilin murub, aran Tugu Lilin. Mapane ing ratan gedhe jurusan prapatan Gendhengan mengidul menyan, Baron.

Anane Tugu - Lilin iku minangka pengetan tumrap prastawa perjuangane para patriot Negara, ya perjuangane bangsa kita, bangsa Indonesia bisa kasil. Bisa ngrebut bumi kita saka regemene penjajah Walanda, njur mbangun Negara Merdika, Negara Republiek Indonesia.

Tugu, asipat sawiji, utawa manunggal. Lilin murub tegese: urip. Saka bangsa Indonesia manungsal dadi sawiji kanthi alan-alan dasan tekad membaja, bisa katekan sedyane, bisa kasil perjuangane. Bisa nyathok hak azasi dhiri, hak azasine urip, hak azasine bangsane. Bisa ngedegake Negara Merdika.

Aliya saka mengkono. adege Tugu Lilin iya uga minangka pengetan ing atase madege utawa kadhapuke Pemerintah Daerah Kota besar Surakarta, kang banjur salin dadi Kota Madya Surakarta, Secara resmi.

Tugu Lilin iku uga dipigunakake dadi simbule Kota Madya Surakarta. Tugune digawe werna putih, tumumpang ing dhasar putih. Putih gambare sipat suci. Ingajab manunggale bangsa Indonesia bi saa kanthi sucining ati. Makarya ngiseni kamardikan kanthi sucining ati. Kanthi jujur lan tumemen. Aja ana sing nyleweng resik jaba njero. Madhep ing Pangerane.

Ing tengahing awak²an Tugu tinemu gambar keris / curiga ngadeg jejeg. Werdine; olehe padha makarya nindakake paprentahan linambaran pikir landhep lan jejeg ing adil Wong sing padha dipasrahi tugas, miliha wong kang wasis ing bidhange. [ 63 ]Lire adil, upamane ....., upamane looo .. ora ana kang nindakake emban cindhe emban siladan. Migunakake sistem sedulur atawa waris Ispne. jeneng nyimpang saka rasa ngadil. Pamrihe supaya negarane bisa jaya lan bisa mekarake kabudayan asli.

Ing sangisore gambar keris, kaprenah ing dhasar putih, ana gambar panah, kang siyaga arep dipanahake Pan ..... nah. Jawa dhosoke: mapaning manah. Mapaning ati. Sumelehing ati. Iya ateges wening. Sabarang tumindake kalebu uga nanggapi prastawa kang kanthi pinikir wening. jeneng waspada. Watake rahayu. Mangkono uga patrape wong manah. Panah dipantheng diinceng kanthi satuhu. Yen wis yakin lagi dilepasake. Lumepasing panah sumemprung ngenani lesan/ sasaran.

Ing sakiwa tengene ompuking tugu, katon lumembaking banyu. ngGambarake Bengawan Sala. Pancen kutha Sala uga sinebut Kota Bengawan.

Ing sadhuwure ombak banyu anane warna ijo, ngebaki papan ing sajroning buwengan opal, kang uga ngawengi gambar tugu lan panah. Warna ijo, tegese ; urip Kita kudu ngrumangsani padha urip ing bumi Indonesia. Kita kabeh kudu padha ngrumangsani yen diuripi dening bumi pretiwi Indonesia. Mula aja nganti ana sing maro tingal, saya saya mengkhianati Negara. Kita kabeh kudu man unggal, mujudake kesatuan kang kukuh bakuh.

Opal kang ngaweni kabeh wewujudan kasebut ing dhuwur pinggirane awerna merah putih. Iku mengku pralampita, kıta kabeh rakyat Indonesia urip. dibawah naungan Sang Merah Putih. Kita kabeh kwajiban rumeksa, supaya Bendera Indonesia tetap berkibar diangkasa dengan megahnya.

Bunderan opal sinangga ing gambar kapas lan pari lan jarit sidamukti, ingapit ing bambu runcing. [ 64 ]Kabeh mau tinemu ing sajroning tameng mawa dhasar warna ireng. Ing pojok kiwa tengen, ana gambar lintang.

Tameng pralampita perjuangan lan pangayomen. Warna ireng asipat langgeng, kukuh bakuh. Mengku karep: Supaya perjuangan kita tahan uji, kuwawa nyirnakake sakabehing rubeda. Lan disesuwua supaya para pemimpin sing suci, jujur, tumemen tansah oleha pangayomane Hyang Widhi kalis ing sambekala, Lintang, mawa sinar sambekala. Lintang, mawa sinar utawa cahya.
Ingajab para pemimpin kita bisaa oleh/nampa sinare Hyang Suksma Lire pinaringan ati padhang, ngerti marang kwajibane kang luhur. Lan ngeti marang kabutuhan rakyat. Ngerti marang botrepote rakyat. Ngerti marang panjeriting rakyat kang kasangsaya. Lan bisaa madhangake ati kang peteng.

Bambu runcing tinemu ing dhasar putih. Bambu runcing ateges/pasemon perjuangan rakyat. Rakyat berjuang kanthi suciningati ngrebut nagara. Kanthi ngurbanake kabeh barang darbeke kalebu uga jiwa ragane. Ewasamono nganti saiki durung bisa uman asil nikmate kamardikan.

Kapas lan pari mujudake sandang lan pangan. Becik kaudi supaya rakyat bisa kecukup uripe, makmur.

Jarik mujudake asil deleg/baku/pokok kerajinan rakyat ing kutha Sala. Iba becike yen perusahaan batik pribumi bisa ngrembaka. Sidomukti, ateges pandonga, pamuji. Muga² anane kemakmuran Indonesia bisa warata, bisaa maratani tekan rakyat ing sekabehe.

Sejatine apa kang tinemu ing buwengan opal, mujudake sengkalan memet. Terange mengkene:

1. Panah bedhore ing sentheng gendewa, mengku tegas "rindras". Nerangake watak 6 (nenem).
2. Banyu, ateges "dadi" awatak 4.
3. Wiwit bedhor, nyenyep tekan pucuking lilin, mujudake garis lenceng, - terus watak 9.

[ 65 ]d. Tugu Lilin, pasemon "kesatuan kabangsan" ; ateges : manunggal, watak 1.

 Dadi ganepe muni, rinaras dadi terus manunggal. Karepe sengkalan; 1946.
mBaleni kapas lan pari, ing sangisore buwengan opal. Gunggung 6 ingatase godhong, kembang, woh kapas, ngemu karep : sasi 6.

 Wulen pari isi gabah 16 iji. Mratelakake tanggal 16

 Surya sangkala memet ing dhuwur wuthe muni : tanggal 16 Sasi 6 taun 1946. Iku titimangsa kadhapuke; daerah Kota Besar Surakarta.

= TA M A T =